وسواس و آسیبهای آن را بشناسید

بیماری وسواس یا به عبارتی اختلال وسواسی-جبری (Obsessive-compulsive disorder) که آن را به نام او سی دی (OCD) نیز میشناسند، یکی از بیماریهای روانی است که شخص در آن تفکرات یا احساسات ناخواسته را در ذهن خود تکرار میکند (وسواس). این عارضه میتواند اینگونه نیز باشد که شخص خودش را مجبور میکند که کاری را بارها و بارها انجام دهد (جبر). برخی از افراد میتوانند وسواس و مشکلات جبری (عملی) را با هم داشته باشند.
وسواس چیست؟
اینکه شما گاهی در مورد مسائل مختلف بیش از حد فکر میکنید یا اینکه موقع خروج از منزل دو بار وسایلتان را بررسی میکنید، قطع به یقین نمیتواند وسواس نام بگیرد. وسواس میتواند تا جایی پیش برود که بعضی از اعداد یا رنگها توسط شخص بیمار به عنوان «خوب» یا «بد» شناخته شوند.
یک عادت جبری ممکن است اینگونه باشد که فرد دستش را هفت بار پس از لمس چیزی که به نظرش کثیف است، بشوید. فرد در این حالت شاید نخواهد وسواس به خرج دهد، اما در عین حال نمیتواند این کار را متوقف کند.
همه عادتها یا تفکراتی دارند که تکرارشونده هستند، اما افراد مبتلا به وسواس افکار یا اعمالی دارند که:
- حداقل یک ساعت در روز به سراغش میآیند
- نمیتوان آنها را کنترل کرد
- لذتبخش نیستند
- با بخشهای دیگر زندگی ایجاد تداخل میکنند
در این مقاله به طور مفصل در مورد اختلال وسواسی جبری، نشانگان و راههای درمانی آن صحبت خواهیم کرد.
بیشتر بخوانید: افسردگی، بیماری پنهان نیمی از جامعه
انواع و علائم
وسواس انواع مختلفی دارد، با این حال در بیشتر موارد میتواند جزئی از این چهار دسته اصلی باشد:
بررسی کردن: مانند بررسی کردن قفلها، سیستمهای هشداردهنده، فرها، کلیدهای برق یا فکر کردن در مورد برخی شرایط پزشکی مانند باردار بودن یا داشتن اسکیزوفرنی.
نظافت و بهداشت: ترس از چیزهایی که ممکن است کثیف باشند یا تمیز کردن به صورت جبری.
تقارن و ترتیب: نیاز به اینکه همه چیز به صورت از پیش مشخص شده و کاملاً منظم سر جای خود قرار بگیرد.
نشخوار فکری و افکار مزاحم: وسواس نسبت به برخی افکار که برخی از آنها میتوانند خشن یا مزاحم باشند.
میزان سختی بیماری
اختلال وسواسی-جبری معمولاً در نوجوانی و جوانی خودش را نشان میدهد، با این حال میتواند در کودکی نیز رخ دهد. علائم آن به تدریج شروع میشوند و میتوانند در طول زندگی، شدتهایی متفاوت داشته باشند. نوع وسواس و جبر تجربه شده نیز میتواند در طول زمان تغییر کند. معمولاً با تجربه استرس بیشتر، علائم بدتر میشوند. OCD که معمولاً بهعنوان یک اختلال مادامالعمر شناخته میشود، میتواند علائمی متوسط یا خفیف داشته باشد؛ اما از سوی دیگر علائم آن میتوانند به قدری شدید باشند که ناتوانکننده شوند و فرد را از فعالیتها و زندگی عادیاش بازدارند.
حرکات جبری
تعداد بسیار زیادی از افرادی که به وسواس مبتلا هستند، میدانند که عادتها و تفکراتشات منطقی نیستند. آنها این رفتارها و تفکرات را از سر ناچاری انجام میدهند، نه لذت! در واقع آنان نمیتوانند این رفتارها و افکار را متوقف کنند. آنها وقتی عادتها یا افکارشان را دوباره و دوباره از سر میگیرند، حس بدی دارند. این حسها و افکار میتوانند شامل موارد زیر باشند:
- نگران بودن در مورد سلامت خود و دیگران
- آگاهی مداوم نسبت به اعمالی مانند پلک زدن، نفس کشیدن یا دیگر اتفاقاتی که در بدن میافتند
- مشکوک بودن نسبت به شریک زندگی، بدون اینکه دلیلی برای آن وجود داشته باشد
عادتهای جبری نیز میتوانند موارد زیر را در بر بگیرند:
- انجام دادن وظایف با نظمی مشخص برای هر بار یا تعدادی خاص از دفعات که عدد آن یک عدد «خوب» محسوب شود
- نیاز به شمردن چیزها، مثل قدمها یا بطریها
- ترس از لمس کردن دستگیرههای در، استفاده از توالتهای عمومی یا دست دادن
بیشتر بخوانید: غمباد یا گلوبوس چیست؟ آسيبهای جسمی غم باد ( GLOBUS HYSTERICUS ) و راههای رفع آن
علل و عوامل خطرساز
پزشکان در مورد اینکه چرا برخی از افراد وسواس دارند، مطمئن نیستند. با این حال استرس میتواند علائم را بدتر کند. این اختلال در زنان کمی بیشتر از مردان به وجود میآید و همان طور که گفته شد، علائم آن اغلب در نوجوانی یا جوانی بروز پیدا میکنند. عوامل خطرساز این اختلال عبارتاند از:
- داشتن والدین، فرزندان یا خواهر و برادری که از این اختلال رنج میبرند
- تفاوتهای فیزیکی در بخشهایی از مغز
- افسردگی، اضطراب یا تیک عصبی
- تجربه ضربه روحی
- داشتن سابقه سوء استفاده جسمی یا جنسی در کودکی
همچنین برخی از کودکان، پس از نوعی عفونت میتوانند به وسواس مبتلا شوند.
تشخیص اختلال
برای تشخیص وسواس، پزشک ممکن است معاینات بدنی انجام دهد و آزمایش خون تجویز کند. این موضوع، به این دلیل است که پزشک میخواهد مطمئن شود مشکل، از جای دیگری آب نمیخورد و عامل دیگری غیر از وسواس، باعث به وجود آمدن علائم نشده است. پزشک همچنین ممکن است با بیمار در مورد احساسات، تفکرات و عادتهای او صحبت کند.
عوارض
اختلالات و مشکلاتی که وسواس به همراه میآورد، شامل موارد زیر میشود:
- صرف کردن زمان بیش از حد برای انجام فعالیتهایی که برای شخص حالت آئینی پیدا کردهاند
- مسائل بهداشتی مثل ایجاد درماتیت تماسی در اثر شستوشوی مکرر دستها
- ایجاد دشواری در فعالیتهای روزمره مانند کار، رفتن به مدرسه یا فعالیتهای اجتماعی
- مشکل در روابط عاطفی
- پایین آمدن کیفیت کلی زندگی
- رفتار یا تفکرات خودکشی
چه زمانی نزد پزشک برویم؟
بین ایدهآلگرا بودن و داشتن اختلال وسواسی-جبری تفاوتهایی بنیادین وجود دارد. تفکرات وسواسی تنها تفکراتی افراطی در مورد مشکلات واقعی موجود در زندگی نیستند و جبر موجود در اختلال وسواسی-جبری تنها به این معنی نیست که شخص دوست دارد همه چیز تمیز باشد. وقتی وسواس و حرکات جبری به حدی میرسند که کیفیت زندگی را پایین میآورند، باید به پزشک مراجعه کرد.
بیشتر بخوانید: پرخوری عصبی چیست؟ هر آنچه لازم است در مورد Bulimia Nervosa بدانید!
درمان
گفته شد که درمان قطعی و خاصی برای وسواس وجود ندارد. ولی شما میتوانید اثرگذاری علائم روی زندگیتان را با استفاده از داروها، رواندرمانی یا مجموعهای از درمانها کنترل کنید.
درمانها عبارتاند از:
رواندرمانی: درمان رفتاری شناختی میتواند به عوض کردن الگوهای فکری شما کمک کند. در روشی به نام «رویارویی و جلوگیری از پاسخ» پزشک شما سعی میکند شما را در شرایطی قرار دهد که در آن اضطراب ایجاد میشود یا اجبارها برانگیخته میشوند. شما در این روش یاد میگیرید در برخورد با عوامل تحریککننده، وسواس خود را کنترل کرده و آن را متوقف کنید.
ریلکسیشن: کارهایی ساده مانند مدیتیشن یا مراقبه، یوگا و ماساژ میتوانند علائم پر از استرس وسواس را کنترل کنند.
داروها: داروهای اعصاب و روان که مهارکنندههای انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) نام دارند، به افراد زیادی در کنترل علائم اختلال وسواسی-جبری کمک میکنند. آغاز اثرگذاری این داروها پس از اولین مصرف، حدود 2 تا 4 ماه زمان میبرد. در بین این داروها، مواردی که در ادامه میآیند از همه شناختهشدهتر هستند:
سیتالوپرام (Celex)، اسسیتالوپرام (Lexapro)، فلوکستین (Prozac)، فلووکسامین، پاروکستین (Paxil) و سرترالین (Asentra, Zoloft)
اگر هنوز علائم داشته باشید، ممکن است پزشک داروهای ضد روانپریشی مانند آریپیپرازول (Abilify) یا ریسپریدون (Risperdal) برایتان تجویز کند تا اثر تکمیلی این داروها در کنار مهارکنندههای انتخابی بازجذب سروتونین، به نگه داشتن هورمون سروتونین در سیستم عصبی شما کمک کند. حضور میزان درست این هورمون در سیستم عصبی، نقش مهمی در کنترل علائم وسواس ایفا میکند.
تنظیم عصبی: در موارد انگشتشمار وقتی رواندرمانی و داروها تغییرات لازم را بهجود نمیآورند، پزشک ممکن است با فرد در مورد تنظیم عصبی یا نورومدولاسیون صحبت کند. این روش شامل استفاده از دستگاههایی میشود که تحرکات الکتریکی نقاط خاصی از مغز را تغییر میدهد. یکی از روشهای نورومدولاسیون برای بیماری وسواس، تحریک مغناطیسی فراجمجمهای نام دارد و سازمان غذا و داروی آمریکا، آن را برای درمان اختلال وسواسی-جبری تأیید کرده است. این روش از میدانهای مغناطیسی برای تحریک سلولهای عصبی استفاده میکند و بخشهایی از مغز که نشانههای وسواس را کنترل میکنند را هدف قرار میدهد. یک روش پیچیدهتر، تحریک عمیق مغز نام دارد که در آن از الکترودهایی که در سر فرد کاشته میشوند استفاده میشود.
نکات طلایی
- خورد و خوراک:
نکته مهمتر از خوردن غذاهای سالم، خوردن غذا بهصورت منظم است. وقتی گرسنه هستید، قند خون شما پایین میآید. این موضوع میتواند باعث خستگی یا بدخلقی شما شود. با یک صبحانه شروع کنید و سعی کنید به جای اینکه ناهار یا شام سنگین بخورید، وعدههای غذایی کوچک را به دفعات بیشتر میل کنید. همچنین بهتر است از کافئین دوری کنید. این ماده که در نوشابه، قهوه، چای و نوشیدنیهای انرژیزا پیدا میشود، میتواند باعث ایجاد یا بدتر شدن اضطراب گردد. - الکل و مخدر ممنوع:
فرار کردن از دست وسواس به کمک مواد مخدر و الکل وسوسهبرانگیز است، اما این مواد تحریککننده اختلال وسواسی-جبری هستند. به نظر مصرف الکل یا نیکوتین میتواند اضطراب را کاهش دهد، اما این مواد در حقیقت قبل از ترک کردن بدن اضطراب بیشتری به وجود میآورند. - خوب خوابیدن:
اضطراب خوابیدن را سخت میکند؛ اما خوابیدن برای سلامت روان لازم است. به جای دراز کشیدن و رفتن به عالم فکر و خیال، باید یک روتین خواب مناسب تدارک دید. میتوان به جای نگاه کردن به صفحه گوشی، یک موسیقی آرامشبخش پخش کرد یا یک دوش آب گرم گرفت. تمام شرایط باید برای یک خواب راحت و خوب مهیا شود تا خوابیدن و در خواب ماندن، راحت باشد. - فعالیت:
وقتی مضطرب میشویم، بدن ما هورمونی به نام کورتیزول ترشح میکند. مقادیر کم این هورمون به بدن کمک میکند، اما مقدار زیاد آن آسیبزا است. تحرک و ورزش بهصورت منظم، سطح این هورمون را در اندازه استاندارد نگه میدارد. - خوردن داروها:
ممکن است این موضوع خیلی طبیعی و منطقی بهنظر برسد، اما برخی از افراد داروهایشان را نمیخورند یا آنها را طبق برنامه مصرف نمیکنند. برخی نیز با گذشت زمان کوتاهی از درمان و نتیجه نگرفتن از داروهایی که اثربخشی آنها به زمان نیاز دارد، داروهایشان را رها میکنند. به هر حال این مهم است که داروها طبق دستور پزشک و در زمان مناسب استفاده شوند. در صورت مشکل داشتن با عوارض جانبی داروها، باید با پزشک صحبت کرد و استفاده از ویتامینها یا داروهای بدون نسخه، بدون مشورت پزشک توصیه نمیشود. همچنین باید توجه داشت که داروهای درمان وسواس، به دلیل ماهیت بهبوددهندهشان و این که اثر درمانی قطعی ندارند، باید با نظر پزشک و در دورههایی معمولاً طولانی مصرف شوند تا به نتیجه لازم برسید. به همین جهت است که بهدنبال به وجود آمدن اثرات مثبت مصرف دارو، نباید مصرف آن را کم یا قطع کرد. اثرگذاری داروهای مهار OCD با قطع مصرف، به سرعت کاهش مییابد و این موضوع میتواند بیمار را دچار مشکلات زیادی کند. - به دنبال حمایت باشید:
همه چیز را نباید در خود ریخت. حمایت و کمک به اندازه تلفن یا کامپیوتر به ما نزدیک است. گاهی اوقات کاری مانند بازگو کردن احساسات برای فردی دیگر، میتواند اضطراب و وسواس را کاهش دهد. با کمک پزشک میتوان یک رواندرمانگر، مربی OCD یا یک گروه حمایتی پیدا کرد و با کسانی به صحبت پرداخت که حرفمان را میفهمند. - آرامش:
بدن نمیتواند بدون دانستن اینکه چگونه باید آرام باشد، به آرامش برسد. تکنیکهای آرامش مانند یوگا، مراقبه یا مدیتیشن، راه رفتن در طبیعت یا نقاشی کشیدن به بدن یاد میدهد که چگونه آرام بماند. میتوان از بین این فعالیتها، چندتایی را امتحان کرد و بهترین را برگزید. سی دقیقه انجام فعالیت آرامشبخش در روز، کمک بزرگی به شما خواهد کرد. - جشن گرفتن دستاوردها:
یاد گرفتن اینکه چطور میتوان با اختلال وسواسی-جبری زندگی کرد، زمان میبرد. در این کار هم مانند هر کار دیگری، پیروزیها و شکستهایی برای ما رخ میدهند. کار کردن روی اختلال وسواسی-جبری به اندازه جشن گرفتن موفقیتهای کوچک مهم است.
بیشتر بخوانید: داروهای آرامبخش برای درمان اضطراب و اختلالات خواب
پیشگیری
راهی قطعی برای پیشگیری از وسواس وجود ندارد. با این حال، دریافت خدمات درمانی در سریعترین زمان ممکن، میتواند این بیماری را از بدتر شدن بازدارد و نگذارد که بیماری، فعالیتهای روزمره فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
خلاصه
وسواس یا اختلال وسواسی-جبری، یکی از مشکلات روانی بسیار شایع در دنیای امروز است که افراد زیادی با آن دست و پنجه نرم میکنند. با اینکه این بیماری روانی درمان قطعی ندارد، اما راههای درمانی و بهبوددهنده زیادی وجود دارند که میتوانند با کنترل اختلال وسواسی-جبری، کیفیت زندگی مبتلایان به این بیماری را بالا ببرند.
در نهایت باید اشاره کرد که داشتن چند علامت کوچک وسواسگونه، نمیتواند تأیید کند که شما به وسواس مبتلا هستید. بنابراین اگر علائم این بیماری را دارید و این علائم در زندگیتان اختلال ایجاد کردهاند، هرچه سریعتر سراغ یک روانشناس یا روانپزشک حاذق بروید و از او کمک بخواهید.
در نظر داشته باشید که هیچ گاه نباید برای کنترل یا درمان وسواس، خوددرمانی کرده و داروهای مربوط به این بیماری را سرخود و بدون نسخه پزشک مصرف کنید.