توجه به سردرد ثانویه حیاتی است
سردرد پدیده‌ای است که روزانه میلیاردها نفر در جهان با آن سر و کار دارند. پزشکان در ابتدایی‌ترین حالت تقسیم‌بندی، انواع سردردها را به دو دوسته تقسیم می‌کنند که سردرد ثانویه موضوع مورد بحث ما در این مقاله است.
برای شناخت سردرد ثانویه باید بدانیک که چنین دردهایی با توجه به عواملی خاص رخ می‌دهند. برای مثال انواع جراحت و آسیب و همچنین ضربه و بیماری‌های آشکار و پنهان می‌توانند عامل پیدایش سردرد ثانویه باشند. همین دلیل پیدایش موجب تمایز بین سردرد ثانویه و دیگر دسته‌بندی سردرد است.
در ادامه دیگر دسته‌بندی مطرح سردرد را معرفی کرده و سپس به جزئیات بیشتر موضوع مقاله می‌پردازیم.
سردرد اولیه (Primary Headache) به سردردی گفته می‌شود که بر اثر هیچ بیماری زمینه‌ای دیگری به وجود نیامده است. به عبارت دیگر، نشانه یا عارضه ناشی از یک بیماری یا اختلال دیگر نیست. در انواع سردردهای اولیه، خود سردرد مساله اصلی محسوب می‌شود و در واقع پزشک متخصص، سردردی را به عنوان سردرد اولیه شناسایی می‌کند که ثابت شود ناشی از یک بیماری دیگر نیست و نمی‌توان آن را در دسته سردردهای ثانویه قرار داد.
علاوه بر سردردهای ساده، انواع میگرن، سردردهای خوشه‌ای، سردردهای تنشی و سردردهای خوابیده جزء شناخته‌شده‌ترین انواع سردردهای اولیه به‌شمار می‌روند.
سردرد ثانویه چیست و درد آن چه تفاوتی با دیگر انواع سردرد دارد؟
سردردهای ثانویه به مراتب کمتر از سردردهای اولیه در میان عموم مردم شناخته‌شده‌اند؛ زیرا تعداد افراد بسیار کمتری با آن‌ها درگیر هستند، درصد خیلی کمی از کل سردردها را شامل می‌شوند و هم شناخت عمومی کمتری نسبت به خطرات آن‌ها وجود دارد.
سردرد ثانویه، بر اثر یک بیماری یا اختلال زمینه‌ای دیگر به وجود آمده و بیشتر عارضه یا نشانه‌ای فرعی است که برای ادامه تشخیص و درمان بیماری اصلی مورد شناسایی قرار می‌گیرد.
درد در سردرد ثانویه به صورت «کاملا ناگهانی» آغاز می‌شود و معمولا در مدتی کوتاه به درجه بسیار شدید و در مواردی به حد شکنجه‌آور می‌رسد.
شدت درد مهم‌ترین نشانه اصلی برای تشخیص یک سردرد ثانویه است. این سردرد در مقایسه با انواع سردردهای اولیه مثل میگرن‌ها یا سردردهای خوشه‌ای، بسیار شدیدتر وغیرقابل‌تحمل‌تر است.
در واقع با پیشروی بیماری اصلی و زمینه‌ای، مراکز حساس به درد در نواحی مختلف سر و گردن فعال می‌شوند و سردرد ثانویه بروز پیدا می‌کند. بنابراین به نوعی می‌توان این درد در ناحیه سر را علامت هشداری برای آگاهی از خطرهای احتمالی بیماری اصلی دانست.
سردرد ثانویه می‌تواند نشانه مشکلاتی به مراتب جدی‌تر وخطرناک‌تر نسبت به انواع سردرد اولیه باشد. مشکلاتی که می‌توانند شامل عفونت‌های مختلف، پارگی عروق، لخته‌های خونی، ضربه یا آسیب مغزی، سکته یا حتی تومور مغزی باشند.
در صورت بروز سردرد ثانویه، حتما و در سریع‌ترین زمان ممکن -حتی ترجیحا به‌صورت اورژانسی- باید به پزشک متخصص یا مراکز درمانی مراجعه کرد و اصلا نمی‌توان مثل سردردهای اولیه با تحمل، خود درمانی یا درمان‌های خانگی با آن مواجه شد.
بیشتر بخوانید: درمان سردرد با روش های معالجه فوری دارویی و خانگی
سردردهای ثانویه نشان‌دهنده چه بیماری‌هایی هستند؟
بیماری‌ها و علت‌های زمینه‌ای پرشماری می‌توانند باعث ایجاد سردرد ثانویه شوند. عوامل ایجادکننده انواع سردرد ثانویه را می‌توان بر اساس نوع عامل و بیماری زمینه‌ای در پنج گروه کلی دسته‌بندی کرد:
- عوامل عفونی اعم از انواع باکتری‌ها، ویروس‌ها، عفونت‌های قارچی و..
- عوامل عروقی مانند آنوریسم، لخته‌های خونی، فشار خون و…
- تومورهای سرطانی
- عوامل آسیب‌شناختی فیزیکی اعم از آسیب فیزیکی به سر و گردن، کم‌آبی بدن (دیهایدریشن)، مسمومیت‌های شیمیایی و دارویی و…
- عوامل عصبی مانند حملات پنیک
بیشتر بخوانید: با تشخیص میگرن بازیلار، آن را زودتر کنترل کنید
کدام عفونت‌ها با سردرد ثانویه همراه می‌شوند؟
بسیاری از عوامل عفونی مثل انواع باکتری‌ها و ویروس‌ها می‌توانند باعث ایجاد سردرد ثانویه شوند. این عوامل طیف وسیعی از موارد کم‌اهمیت و خفیفی چون سرماخوردگی تا خطرناک‌ترین موارد عفونی ممکن مثل مننژیت مغزی را در بر می‌گیرند. از میان مهم‌ترین عفونت‌های منجر به انواع سردردهای ثانویه می‌توان در ادامه به برخی موارد اشاره کرد.
سینوزیت حاد و سردرد سینوسی
سینوزیت یا تورم وعفونت در سینوس‌های صورت و پیشانی، یکی از شناخته‌شده‌ترین عوامل ایجاد سردردهای ثانویه است و سردرد سینوسی یکی از شایع‌ترین انواع این نوع سردردها هستند.
سینوزیت معمولا یا بر اثر تحریک آلرژی‌های تنفسی و یا به دلیل عفونت‌های ناشی از ویروس‌های سرماخوردگی، آنفلوآنزا و موارد مشابه آن به وجود می‌آید.
اگر بافت مجاری یا سلول‌هایی که سینوس‌ها را به پشت بینی وصل می‌کنند ملتهب و متورم شود، تخلیه سینوس‌ها نمی‌تواند به صورت طبیعی انجام شود. در ادامه، فشار درون سینوس‌های دارای گرفتگی افزایش می‌یابد و ممکن است با ورم، التهاب و یا حتی عفونت بافت سینوس‌ها همراه شود.
این تورم و التهاب منجر به افزایش مخاط و ترشح مایعات در مخاط دستگاه تنفسی می‌شود. افزایش مایعات همراه با ناتوانی در تخلیه آن‌ها موجب افزایش فشار درون حفره سینوسی شده و نهایتا منجر به سردرد سینوسی خواهد شد.
این درد معمولا در قسمت جلوی پیشانی و محل سینوس‌ها رخ می‌دهد و در نیمه جلویی سر احساس می‌شود و همچنین ممکن است با خم کردن سر شدت آن بیشتر احساس شود.
به جهت علائم مشابه در برخی موارد، اینگونه سردردها با میگرن (که درد آن معمولا در یک طرف سر رخ می‌دهد) یا برخی سردردهای تنشی (که متمرکز بر ناحیه پیشانی هستند) اشتباه گرفته می‌شود.
با درمان سینوزیت حاد -چه با روش‌های دارویی مثل آنتی بیوتیک‌ها و چه با روش‌های درمان خانگی- سردرد سینوسی نیز برطرف خواهد شد، زیرا عامل ایجاد آن درمان شده است.
بیشتر بخوانید : درمان میگرن با روش های دارویی و خانگی
آیا سردرد ناشی از ویروس کرونا یک سردرد ثانویه است؟
بیماری کووید-19 که بر اثر ویروس کرونا به وجود می‌آید، می‌تواند موجب بروز طیف گسترده‌ای از علائم شود که یکی از شایع‌ترین آن‌ها سردرد ثانویه است.
سردرد کرونایی در اکثر موارد در واقع شبیه به همان سردردهای ثانویه‌ای است که از ویروس‌هایی چون سرماخوردگی، آنفلوانزا و عفونت‌های ثانویه ناشی از آن‌ها مثل ذات‌الریه به‌وجود می‌آیند. این درد در ناحیه سر، ممکن است تحت تاثیر عواملی چون سطح اکسیژن و وضعیت تنفسی، تورم سینوس‌ها، یا عفونت‌های مرتبط شکل بگیرد.
تا کنون بروز سردرد ثانویه، هم در مراحل اولیه و هم در مرحله عفونت در بیماری کووید-۱۹ گزارش شده است و احتمالا شدت درد با شدت وخامت روند بیماری هم مرتبط است.
آمارهای بین‌المللی، مطابق با تخمین‌های موجود در گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC) نشان می‌دهند که حدود ۱۱ تا ۳۴ درصد از بیماران کرونایی بستری‌شده، سردرد ثانویه را نیز در میان علائم‌شان تجربه کرده‌اند. البته این عدد با توجه به جامعه آماری مورد بررسی می‌تواند متفاوت باشد.
البته در مواردی نیز سردرد ثانویه ناشی از ویروس کرونا، می‌تواند بر اثر عوامل عصبی یا عروقی ناشی از عوارض کووید-19 به وجود بیاید.
در هر صورت، تشخیص و تمایز سردرد مرتبط با کرونا از سایر سردردهایی که ممکن است در طول روز برای افراد اتفاق بیفتد، می‌تواند دشوار باشد.
سردرد کرونایی تنها در کنار تعدادی از سایر علائم این بیماری قابل تمایز قطعی است؛ زیرا هنوز ویژگی‌های دقیقی برای سردرد کرونا شناسایی نشده است.
با این حال در حال حاضر و بر اساس گزارش‌های موجود، می‌توان این ویژگی‌ها را برای تمایز و تشخیص سردرد ثانویه ناشی از کرونا ذکر کرد:
- مانند اغلب انواع سردردهای ثانویه، خیلی ناگهانی آغاز می‌شود
- شدت آمن بین متوسط تا شدید است
- با احساس فشار داخلی یا ضربان در سر همراه است و در هر دو طرف سر احساس می‌شود
- ممکن است با خم کردن سر، شدت درد بدتر از پیش شود
بیشتر بخوانید: شناخت سردرد گردنی (سرویکوژنیک)
کدام موارد سردرد ثانویه حالت خطرناک و اورژانسی دارند؟
سردرد ثانویه در برخی از موارد، نشان‌دهنده بیماری‌ها یا وضعیت‌های بسیار پرریسک و خطرناکی است که نیازمند مراجعه فوری و حتی اورژانسی به مراکز درمانی هستند. بعضی از مهم‌ترین این موارد عبارت‌اند از:
مننژیت
مننژیت -که در گذشته در ایران به نام سرسام شناخته می‌شد- یکی از خطرناک‌ترین مواردی است که تحت عنوان «فوریت‌های پزشکی» طبقه‌بندی شده است و در صورت عدم تشخیص و رسیدگی به‌موقع، می‌تواند مرگبار باشد.
مننژیت، عارضه التهاب پرده مننژ است که به صورت چند لایه، غشاء مغز و نخاع را پوشانده است. از مهم‌ترین علائم آن می‌توان به سردرد ثانویه با درجه درد شدید، درد و خشکی گردن، تب، استفراغ، نور هراسی، صدا هراسی و ضایعات پوستی (در صورت منشا باکتریایی) اشاره کرد.
مننژیت می‌تواند نشات گرفته از موارد زیر باشد:
- ویروسی (مثل آنتروویروس، ویروس اوریون، ویروس هرپس 2 و…)
- باکتریایی (مثل مننژوکوک، گروه استرپتوکوک بی، استرپتوکوک پنومونیه و…)
- قارچی
- انگلی
- عوامل غیرعفونی (مانند سرطان، لوپوس منتشر، سارکوئیدوز و…)
شدت سردرد ثانویه ناشی از مننژیت، غالبا بسیار شدید و غیرقابل تحمل توصیف می‌شود. این درد معمولا با کوچک‌ترین تکان سر، گردن یا چشم‌ها شدیدتر می‌شود. این نوع سردرد همواره با درد و خشکی شدید گردن همراه است؛ به طوری که فرد کاملا از خم کردن گردن ناتوان می‌شود.
بیشتر بخوانید : درمان سردرد صبحگاهی | با این روش‌ها موقع بیدار شدن دیگر سردرد نخواهید داشت
آنسفالیت
آنسفالیت یا التهاب حاد بافت مغزی نیز مانند مننژیت، از جمله پرخطرترین وضعیت‌های فوریت پزشکی است. آنسفالیت معمولا منشا ویروسی (مانند هاری، مالاریا، هرپس سیمپلکس و…) داشته و در مواردی نیز عوامل باکتریایی (مانند سفلیس) یا قارچی دارد.
از مهم‌ترین علائم آنسفالیت می‌توان به سردرد ثانویه، تب، نور هراسی، دو بینی، تشنج، تحریک‌پذیری عصبی و استفراغ اشاره کرد.
آنوریسم مغزی
آنوریسم یا گشاد شدن و بیرون‌زدگی دیواره رگ‌های خونی، اگر در عروق مغزی اتفاق بیفتد به عنوان آنوریسم مغزی شناخته می‌شود. در چنین حالتی، دیواره رگ درست مثل بادکنک برجسته شده و بیرون می‌زند اما پاره نمی‌شود و خون همچنان درون آن جریان می‌یابد و تا زمانی ادامه دارد که رگ پاره می‌شود.
عوامل مختلفی چون نارسایی‌های جنینی، بیماری‌های ژنتیکی، ضربه به مغز، عفونت رگ‌ها و فشار خون بالا می‌توانند ایجادکننده آنوریسم باشد. همچنین بالا رفتن سن، دارا بودن فشار خون بالا و مصرف دخانیات می‌توانند احتمال ابتلا به آنوریسم را افزایش دهند.
سردرد ثانویه در آنوریسم معمولا بسیار ناگهانی، بسیار شدید و بدون سابقه قبلی سردرد است. البته در مواردی که سابقه سردردهای اولیه وجود داشته باشد نیز سردرد آنوریسم بسیار شدیدتر و متفاوت از سردردهای اولیه بروز پیدا می‌کند.
بیشتر بخوانید: چه چیزی سردرد آنوریسم مغزی را متمایز می‌کند؟
تومور مغزی
یکی دیگر از موارد فوریت پزشکی که می‌تواند همراه با سردرد ثانویه باشد، وجود تومور سرطانی در مغز یا دستگاه عصبی است.
سردردهای ناشی از تومور مغزی که درصد بسیار کمی از انواع سردردهای ثانویه را شامل می‌شوند، به طور کلی با سردردهای اولیه اعم از تنشی، میگرن‌ها و خوشه‌ای تفاوت دارند.
سردرد ناشی از تومورهای سرطانی معمولا این نشانه‌ها را دارد:
- بسیار ناگهانی و به طور غیرمعمول شدید یا مداوم است
- بدون سابقه قبلی (یا بدون شباهت به سردردهایی که بیمار پیش از این تجربه کرده) بروز می‌کند
- صبح‌ها و در طول روز درد شدیدتر است
- در طول شب، ممکن است فرد از شدت درد از خواب بیدار شود
- با سرفه یا تغییر موقعیت سر، درد شدیدتر می‌شود
- با استفراغ همراه است
- با گذشت زمان شدیدتر و حادتر می‌شود
- چند روز یا چند هفته (بیشتر از دوره زمانی حملات میگرنی یا سایر سردردهای اولیه) طول می‌کشد
بیشتر بخوانید: تشخیص سردرد تومور مغزی با خواندن این مطلب بسیار ساده‌تر خواهد شد
سکته مغزی
سکته مغزی نیز یکی دیگر از موارد پرخطر و مرگبار در میان فوریت‌های پزشکی است. سکته مغزی وضعیتی است که در آن خون‌رسانی به بخشی از مغز دچار اختلال شده و متوقف می‌شود. در این حالت، آن بخش از مغز دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را ادامه دهد و منجر به عوارض متعددی می‌شود. سکته مغزی می‌تواند به علل مختلفی چون مسدود شدن عروق (توسط لخته‌های خونی، پلاکت‌های چربی یا عوامل دیگر) یا پاره‌شدن یکی از رگ‌های خون‌رسان در مغز اتفاق بیفتد.
سردرد ثانویه در سکته مغزی معمولا بسیار ناگهانی و شدید آغاز می‌شود و با علائمی چون ضعف در دست و پا در یک طرف بدن، مشکل تکلم، ضعف یا کج شدن عضلات صورت به یک طرف، گیجی وعدم تعادل، مشکل در قورت دادن و مشکلات بینایی همراه است.
بیشتر بخوانید: با شناخت علائم میگرن، آن را در مراحل اولیه کیش و مات کنید
ضربه مغزی
آسیب‌های فیزیکی به سر و گردن می‌توانند از جمله موارد ایجاد کننده سردرد باشند. در این میان، ضربه مغزی (Concussion) که نوعی آسیب جدی مغزی است، یکی از عمده‌ترین دلایل سردردهای ثانویه محسوب می‌شود. ضربه مغزی ممکن است در اثر عوامل مختلفی مانند هر نوع برخورد شدید اجسام سخت با سر، ناشی از تصادف اتومبیل، حوادث ورزشی و… یا عوامل نادری مانند شوک موج انفجار ایجاد شود. در این حالت، ضربه به سر یا گردن در حقیقت موجب تکان‌خوردن جمجمه می‌شود و ممکن است باعث از دست دادن هوشیاری شود.
از مهم‌ترین علائم اولیه ضربه مغزی می‌توان به سردرد ناگهانی و شدید، فقدان موقتی هوشیاری، گیجی و ابهام، تهوع، لکنت یا اختلال در گفتار، زنگ زدن گوش و اختلال در حافظه و تمرکز اشاره کرد.
ضربه مغزی می‌تواند خفیف یا شدید باشد؛ در صورت خفیف‌بودن، علائم معمولا با استراحت و جابه‌جا نشدن در طول چند روز بهبود می‌یابند، اما در موارد حاد، فرد باید حتما مدتی تحت مراقبت‌های ویژه پزشکی قرار گیرد تا احتمال خطرات ثانویه پس از ضربه‌مغزی سنجیده و برای پیشگیری یا درمان این عوارض اقدام شود.
بیشتر بخوانید: علت سردرد مداوم و چندین راه برای بهبود و درمان آن
عوامل زمینه‌ای ایجادکننده دیگر انواع سردرد ثانویه
علاوه بر مواردی که به‌عنوان فوریت‌های پزشکی پرخطر ذکر شد، سردرد ثانویه می‌تواند بر اثر بسیاری دیگر از عوامل و بیماری‌های پرخطر یا کم‌خطر نیز اتفاق بیفتد که از میان آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- لخته خونی (ترومبوز) در مغز
- خون‌ریزی درون جمجمه‌ای (هماتوم)
- ناهنجاری شریانی-وریدی مغز (AVM)
- مسمومیت با مونو اکسید کربن
- ناهنجاری چیاری (بزرگی بیش از حد مغز نسبت به جمجمه)
- کم‌آبی بدن (Dehydration) بر اثر گرمازدگی یا عوامل مشابه
- مشکلات دندان‌پزشکی
- عفونت گوش میانی
- آرتریت گیجگاهی (التهاب سرخ‌رگ غول‌یاخته‌ای)
- آب سیاه (گلوکوم)
- بیماری فشار خون بالا
- انواع ویروس‌های آنفلوانزا
- عوارض ناشی از سوء مصرف داروها از جمله مسکن‌ها و آرام‌بخش‌ها
- حملات پنیک
- مونو سدیم گلوتامات
- فشار ناشی از سربند محکم و فشرده؛ مثل کلاه‌خود یا عینک‌های شنا وغواصی
- نورالژی عصب سه‌قلو
- بیماری انگلی توکسوپلاسموز
- بیماری فشار درون جمجمه‌ای ناشناخته (با نام پیشین تومور کاذب مغزی)
بیشتر بخوانید : با درمان سردرد عصبی، بالا رفتن چشمگیر بازدهی خود را تجربه کنید
سردردهای ثانویه می‌توانند نشانه مشکلاتی به مراتب جدی‌تر وخطرناک‌تر از انواع سردرد اولیه باشند. مشکلاتی چون عفونت‌های مختلف، پارگی عروق، لخته‌های خونی، ضربه یا آسیب مغزی، سکته یا حتی تومور مغزی. این سردردها معمولا ناگهانی و بسیار شدید هستند.
بنابراین در صورت بروز سردرد ثانویه، حتما و در سریع‌ترین زمان ممکن و حتی ترجیحا به‌صورت اورژانسی باید به پزشک متخصص یا مراکز درمانی مراجعه کنید.