تنبلی چشم زمانی اتفاق می‌افتد که یک چشم در دوران نوزادی یا کودکی، ضعیف‌تر از چشم دیگر عمل کند و باعث بروز اختلال در شکل‌گیری ارتباط بین مغز و چشم شود. در این شرایط مغز از چشم قوی‌تر حمایت می‌کند و باعث می‌شود چشم ضعیف‌تر با گذشت زمان بدتر شود. بنابراین می‌توان گفت تنبلی چشم یک مشکل تکاملی در عصب متصل‌کننده چشم به مغز است.
در واقع برای تکمیل مراکز بینایی مغز که بعد از تولد نیز ادامه دارد، لازم است هر دو چشم تصویری شفاف ارائه دهند. در صورتی که به هر علتی تصویر ایجاد شده توسط یک چشم تار باشد، این تکامل مغزی به درستی رخ نداده و در نهایت منجر به تنبلی چشم می‌شود.
در بسیاری از موارد، شناسایی این بیماری دشوار بوده و فقط با انجام تست‌های بینایی قابل تشخیص است. بر همین اساس غربالگری در سنین پایین از اهمیت بالایی دارد، زیرا درمان زودهنگام در این مورد بسیار موثرتر است. درمان‌های معمول برای این بیماری شامل استفاده از عینک یا چسب چشم و در موارد خفیف‌تر، مصرف قطره‌های چشمی است.
در ادامه با تنبلی چشم، عوامل ایجادکننده آن و راه‌های درمانی برای انواع آن آشنا می‌شوید.
تنبلی چشم چیست؟
تنبلی چشم که به آن آمبلیوپی نیز گفته می‌شود، یک بیماری جدی چشمی است که بینایی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. در این بیماری، بینایی ضعیف یک چشم که در دوران نوزادی یا کودکی ایجاد شده، در صورت عدم درمان و با گذشت زمان بدتر می‌شود.
در واقع تنبلی چشم نوعی اختلال بینایی است که اگر به موقع تشخیص داده شود، می‌تواند به طور کامل درمان شده و در غیر این‌صورت منجر به کم‌بینایی یا نابینایی شود. آمبلیوپی معمولا در یک چشم اتفاق می‌افتد؛ اما این امر قطعی نیست و با توجه به شرایط کودک، امکان دارد هر دو چشم به این عارضه دچار شوند.
بیشتر بخوانید: آب مروارید و اثرات آن روی نعمت بینایی
تنبلی چشم چگونه بر دید کودکان اثر می‌گذارد؟
چشمان برخی کودکان با آنکه ظاهری سالم دارند اما از دید کافی برخوردار نیستند. رشد و تکمیل مرکز بینایی در مغز از دوران جنینی تا حدود 10 سالگی ادامه دارد، اما حداکثر سرعت رشد آن تا سه سالگی کودک است. در واقع ارتباط مغز و چشم‌ها طی این مدت کامل‌تر شده و عملکرد آن‌ها برای دیدن را تکمیل می‌کند.
در یک کودک مبتلا به تنبلی چشم، یک چشم دارای دید تار و چشم دیگر دارای دید واضح است. مغز در برابر این اختلاف شروع به نادیده گرفتن چشم ضعیف‌تر کرده و فقط از چشم قوی‌تر استفاده می‌کند. در نهایت مغز یاد می‌گیرد که به چشم قوی‌تر تکیه کرده و چشم ضعیف‌تر را رها کند. این تصمیم به بدتر شدن چشم ضعیف‌تر منجر می‌شود و می‌تواند به نابینا شدن آن ختم شود.
چه کسانی بیشتر در خطر ابتلا هستند؟
برخی کودکان بیشتر در خطر ابتلا به تنبلی چشم هستند که این موارد عبارت‌اند از:
- سابقه خانوادگی مشکلات چشمی
- اختلالات رشدی
- زود به دنیا آمدن (زایمان زودهنگام)
- جثه کوچک در بدو تولد
چه عواملی باعث تنبلی چشم می‌شوند؟
تنبلی چشم زمانی ایجاد می‌شود که اختلاف بزرگی در توانایی دیدن و فوکوس کردن چشم‌ها وجود داشته باشد. در واقع بیشترین موارد ابتلا، ناشی از وجود دیگر اختلالات چشمی است. بنابراین درمان انواع دیگر اختلال چشمی کودکان که می‌توانند منجر به آمبلیوپی شوند مهم است، زیرا در غیر این صورت، مغز برای دیدن به یک چشم اتکا می‌کند و باعث بدتر شدن وضعیت چشم دیگر می‌شود.
شرایطی که از انواع موارد اختلال چشمی کودکان هستند و ممکن است به تنبلی چشم منجر شوند، عبارت‌اند از:
عیوب انکساری
عیوب انکساری انواعی از اختلال‌های بینایی بوده که با تجویز عینک قابل اصلاح هستند. تنبلی چشم زمانی اتفاق می‌افتد که این عیوب انکساری در یک چشم یا هر دو چشم -درحالی که اختلاف قابل توجهی بین شماره دید دو چشم وجود دارد- وجود داشته باشد و برای اصلاح آن اقدامی صورت نگیرد. تشخیص در این موارد می‌تواند به دلیل ظاهر طبیعی چشم‌ها دشوار باشد.
این شرایط که بر نحوه عبور نور از چشم تاثیر می‌گذارند عبارت‌اند از:
- نزدیک‌بینی (Nearsightedness): مشکل برای دیدن دوردست
- دوربینی (Farsightedness): مشکل در دید نزدیک
- آستیگماتیسم (Astigmatism): قرنیه خمیده
استرابیسم (انحراف چشم)
چشم‌ها باید هم‌محور باشند تا بتوانند به صورت جفت و با هم حرکت کنند، اما گاهی اوقات این‌طور نیست. در مواردی که یک چشم به طور ناهماهنگ به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین حرکت کند به آن استرابیسم یا لوچی گفته می‌شود. در این شرایط ممکن است مغز برای بهتر دیدن و فرار از دوبینی، به یک چشم تکیه کند و تنبلی چشم اتفاق بیفتد.
بیشتر بخوانید: ۸ عفونت چشم؛ علل ابتلا، علائم و اقدامات درمانی که حتما باید بدانید!
مشکلات ساختاری
گاهی ممکن است وجود یک مشکل ساختاری به تنبلی چشم منجر شود. این مشکلات که معمولا شدیدترین حالت آمبلیوپی را ایجاد می‌کنند، عبارت‌اند از:
- آب مروارید، این مشکل باعث کدر شدن عدسی و تاری دید می‌شود
- آستیگماتیسم
- افتادگی پلک
- اسکار یا جای زخم روی قرنیه
بیشتر بخوانید: گل مژه مسری است؟ درمان خانگی و دارویی گل مژه
علائم تنبلی چشم را بشناسید
تنبلی چشم همیشه به راحتی قابل تشخیص نیست، زیرا ممکن است علائم آشکاری نداشته باشد. نشانه‌های این بیماری به طور کلی شامل تاری دید و درک ضعیف عمق است، با این حال اغلب تا زمانی که کودک آزمایش چشمی انجام نداده باشد شناسایی نمی‌شود. به همین علت انجام غربالگری زودهنگام و منظم اهمیت ویژه‌ای در تشخیص تنبلی چشم و درمان به موقع آن دارد.
بعضی از علائم تنبلی چشم که ممکن است به وجود این اختلال چشمی کودکان اشاره داشته باشند، عبارت‌اند از:
- برخورد زیاد با اجسامی که در یک طرف خاص کودک قرار دارند
- اختلاف زیاد در توانایی دیدن فواصل دور و نزدیک
- توجه بیشتر به یک سمت بدن
- انحراف در چشم‌ها
- افتادگی پلک
- بسته شدن پلک یا چشمک زدن زیاد در یک چشم
- خم شدن سر به یک طرف
بیشتر بخوانید: خارش چشم | درمان، پیشگیری و علت خارش چشم
تشخیص به موقع را جدی بگیرید
تشخیص زودهنگام شانس بهبودی کامل تنبلی چشم را افزایش می‌دهد. بر اساس توصیه انجمن بینایی سنجی آمریکا بهتر است کودکان قبل از شش ماهگی و مجددا قبل از سه سالگی مورد غربالگری کامل بینایی قرار بگیرند.
گفته می‌شود اگر درمان انواع اختلال چشمی کودکان تا قبل از پنج سالگی انجام شود ممکن است بینایی کامل کودک قابل بازگشت باشد. از طرفی هرچه درمان تنبلی چشم به تعویق بیفتد، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر شده تا جایی که پس از 7 تا 10 سالگی، درمان معمولا تاثیری نخواهد داشت.
برای تشخیص تنبلی چشم از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟
یک متخصص اطفال، مراقب بهداشتی مسئول در برنامه بینایی‌سنجی مدرسه، اپتومتریست یا چشم پزشک می‌تواند بینایی کودک را برای تشخیص تنبلی چشم آزمایش کند.
برای این کار غربالگر ممکن است:
- قطره‌ای در چشم بریزید تا مردمک بزرگ‌تر شود
- به هر چشم به طور جداگانه نور بتاباند و هر کدام را به طور مجزا معاینه کند
- هر بار یک چشم را بپوشاند و آزمایش کند که آیا هر کدام از چشم‌ها می توانند یک جسم متحرک را دنبال کنند یا خیر
- از بچه‌های بزرگ‌تر بخواهد حروف روی نمودار را که در طرف دیگر اتاق قرار دارد بخوانند
همچنین در معاینه بینایی مشخص می‌شود که:
- آیا چشم‌ها به نور اجازه می‌دهند تا تمام مسیر را طی کند؟
- آیا هر دو چشم به یک اندازه خوب می‌بینند؟
- آیا چشم‌ها به درستی حرکت می‌کنند؟ آیا آن‌ها با هم حرکت می‌کنند؟
- آیا چشم‌ها به درستی تراز شده‌اند؟
- آیا کیفیت بینایی بین دو چشم متفاوت است؟
- آیا یک چشم به طور ناهماهنگ حرکت می‌کند یا سرگردان است؟
- آیا آب مروارید در چشم کودک قابل مشاهده است؟
سوالاتی که می‌توانید در این شرایط از پزشک بپرسید:
- چه چیزی باعث این بیماری در کودک من شده است؟
- چه درمانی بهترین نتیجه را خواهد داشت؟ آیا فرزندم نیاز به جراحی دارد؟
- درمان کودک من چند ماه یا چند سال طول می‌کشد؟
- هر چند وقت یک بار باید از عینک یا چسب چشم استفاده شود؟
- آیا بینایی پس از درمان به حالت عادی بازمی‌گردد؟
- چه اقداماتی می‌توان برای تشویق کودکان در استفاده از عینک یا چشم‌بند به کار برد؟
- برای بهبود بینایی کودک، چه کارهایی در خانه انجام دهیم؟
بیشتر بخوانید: جراحی پلک یا بلفاروپلاستی چه عوارضی دارند؟
آیا می‌توان از تنبلی چشم جلوگیری کرد؟
در جواب این سوال باید گفت که نمی‌شود از تنبلی چشم یا سایر مشکلات بینایی که به تنبلی چشم منجر می‌شوند جلوگیری کرد. با این حال می‌توان از بدتر شدن آن‌ها یا بروز مشکلات دائمی پیشگیری کرد. بهترین راه برای جلوگیری از روند کاهش بینایی در اثر این بیماری، معاینات منظم چشم است. برای این منظور کودک را قبل از شش ماهگی و سپس مجددا در سه سالگی برای انجام معاینه کامل چشم به مراکز بینایی‌سنجی ببرید.
راه‌های درمان تنبلی چشم چیست؟
درمان تنبلی چشم اگر زود شروع شود بسیار موثرتر است. در واقع این درمان‌ها تا وقتی که ارتباطات بین چشم و مغز هنوز در حال توسعه هستند مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که تمرکز این روش‌ها بر استفاده مغز از چشمی است که ضعیف‌تر است.
این روش‌های درمانی که به بهبود عملکرد چشم ضعیف‌تر کمک می‌کنند، عبارت‌اند از:
استفاده از چشم‌بند (بستن چشم سالم)
رایج‌ترین درمان برای تنبلی چشم، بستن چشم قوی‌تر است که توسط یک محافظ انجام می‌شود. در این روش درمانی ممکن است لازم باشد که کودک برای چند ساعت در روز و به کمک یک پوشش، دید چشم بهتر را محدود کند. مدت زمان این درمان با توجه به سن کودک و میزان پیشرفت بیماری تعیین شده و می‌تواند برای چندین ماه یا سال طول بکشد. به کمک این روش، مغز مجبور می‌شود که از تصاویر چشم ضعیف‌تر استفاده کرده و در نهایت ارتباط قوی‌تری با آن برقرار کند.
استفاده از عینک
استفاده از عینک نیز یکی از روش‌های رایج برای درمان این بیماری است. به کمک عینک می‌توان انواع اختلالات بینایی مانند نزدیک‌بینی، دوربینی و انحراف چشم را مدیریت کرده و از بروز تنبلی چشم جلوگیری کرد.
تجویز قطره‌های چشمی
برای موارد خفیف ممکن است پزشک به کمک قطره‌های چشمی، چشم سالم را دچار تاری دید کند. در این روش نیز هدف از تار کردن دید یک چشم، برقراری ارتباط بهتر بین مغز و چشم ضعیف‌تر است.
انجام عمل جراحی
عمل جراحی یکی از روش‌های نادر برای درمان تنبلی چشم محسوب می‌شود. در مواردی ممکن است برای رفع عوامل ایجادکننده -مانند آب مروارید یا افتادگی پلک- از عمل جراحی استفاده شود. همچنین اگر استرابیسم باعث این عارضه شده باشد و درمان با عینک، چسب یا قطره، هم‌ترازی چشم‌ها را بهبود نبخشد، جراحی عضله چشم ممکن است به عنوان گزینه درمانی موثر مطرح شود.
بیشتر بخوانید :روش های جلوگیری از چروک زیر چشم
چگونه می‌توان درمان را به بهترین نحو انجام داد؟
برای کمک به درمان تنبلی چشم فرزندتان می‌توانید چندین قدم موثر بردارید. این اقدامات در روند درمانی کودک موثرند:
معاینه چشم
معاینه منظم چشم در کودکان بسیار مهم است. معاینه چشم را برای اولین بار در شش ماهگی و بعدی را در سه سالگی انجام دهید. پس از آن نیز تمام قرارهای چشمی فرزندتان را که برای بررسی روند بینایی او تعیین شده‌اند به طور منظم انجام دهید.
به روند درمان پایبند باشید
درمان تنبلی چشم ممکن است طولانی و طاقت‌فرسا باشد. با این حال توقف در درمان می‌تواند عوارض غیرقابل بازگشتی به همراه بیاورد. بنابراین کودکتان را حتی در صورت عدم تمایل، تشویق کنید تا از عینک یا چشم‌بند خود استفاده کند. برای تشویق بیشتر می‌توانید برای او جایزه تعیین کنید یا به طور دقیق اهمیت این کار را برایش توضیح دهید.
تقویت چشم
به کودک خود کمک کنید تا در زمان استفاده از عینک، چسب چشم یا چشم‌بند، از چشم ضعیف‌تر خود کار بکشد و مغز را به برقراری ارتباط با خود مجبور کند. برای این منظور می‌توانید کودک را به انجام کارهایی نظیر نقاشی کشیدن، مطالعه یا بازی‌هایی مانند پازل‌چینی تشویق کنید.
چند تمرین برای تقویت چشم
با اینکه این تمرین‌ها را نمی‌توان به عنوان درمان تنبلی چشم در نظر گرفت، اما انجام آن‌ها همراه با سایر درمان‌های آمبلیوپی می‌تواند در روند درمان موثر باشد. انجام دادن این تمرین‌ها در زمان بسته نگه داشتن چشم سالم باعث می‌شود که مغز از چشم ضعیف‌تر برای دیدن استفاده کند. همچنین این تمرینات را با چشم سالم کودک نیز انجام دهید و با مقایسه نتیجه این تمرینات که حاصل عملکرد هر دو چشم است، روند بهبودی چشم تنبل را دنبال کنید.
- رنگ‌آمیزی بین خطوط
- حرکت دادن یک مداد در نزدیکی بینی کودک و حرکت دادن آن در جهات مختلف به طوری که چشم‌های کودک روی آن متمرکز باشد
- درست کردن پازل
- مطالعه
بیشتر بخوانید: در آلودگی هوا چی بخوریم؟
خطرات ابتلا به تنبلی چشم چیست؟
آمبلیوپی به طور خودبه‌خود درمان نمی‌شود، اما با تشخیص و درمان به موقع می‌توان قدرت بینایی را در افراد مبتلا تا میزان قابل توجهی بالا برد. اگر درمان خیلی دیر شروع شود، از دست دادن بینایی ممکن است دائمی شود، زیرا پیوندها در سیستم بینایی بدن آن‌طور که باید شکل نمی‌گیرند.
هدف تعیین شده برای روش‌های درمانی مختلف در واقع بهبودی بینایی تا حد امکان است، حتی اگر به بینایی کامل منجر نشود. این موضوع به ویژه در موارد شدید تنبلی چشم بسیار حائز اهمیت خواهد بود. در واقع عدم رسیدگی و انجام اقدامات موثر در این موارد می‌تواند به نابینایی یا چشم لرزان -که همیشه به جهتی دیگر نگاه می‌کند- منجر شود.
درمان تنبلی چشم در سنین بالاتر از 12 بسیار دشوار بوده، بنابراین تشخیص زودهنگام آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
خلاصه
تنبلی چشم شایع‌ترین دلیل کاهش بینایی در کودکان بیان می‌شود. این بیماری 2 تا 4درصد از کودکان 0 تا 15 ساله را تحت تاثیر قرار می‌دهد. آمبلیوپی می‌تواند حتی در کودکانی که ظاهرا مشکل قابل توجهی ندارند نیز وجود داشته باشد. از آنجایی که ممکن است کودک به وضعیت خود عادت کرده و شکایتی در این مورد نداشته باشد، تشخیص بیماری توسط والدین ممکن است به تعویق بیفتد.
با این حال تنبلی چشم اگر در دوران کودکی تشخیص داده نشده و درمان نشود می‌تواند مشکلات دائمی برای بیمار ایجاد کند. بنابراین معاینات زودهنگام و منظم چشم در دوران کودکی اهمیت ویژه‌ای دارند و باید مورد توجه والدین قرار بگیرند.