سل، یک بیماری شایع که اگر درمان نشود می‌تواند مرگبار باشد
سل یک عارضه عفونی، واگیردار و گاهی کشنده است که توسط ميکروب باسيل سل در ريه ايجاد مي‌شود. البته سل به جز ریه‌ها، توانایی درگیر کردن سایر اندام‌های بدن را دارد. در ادامه بیشتر در مورد بیماری سل، علل، عوامل و درمان آن خواهیم گفت.
بیماری سل چیست؟
سل (Tuberculosis) یک بیماری عفونی است که معمولاً توسط باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (MTB) ایجاد می‌شود. این بیماری از زمان‌های قدیم وجود داشته و هنوز هم قربانی می‌گیرد. این عارضه به طور کلی ریه‌ها را درگیر می‌کند اما می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز دچار نماید. اکثر عفونت‌های این باکتری هیچ علامتی ندارند که در این صورت بیماری به عنوان سل پنهان شناخته می‌شود.
حدود 10 درصد از عفونت‌های نهفته، به بیماری فعال تبدیل می‌شوند که در صورت عدم درمان، نیمی از افراد مبتلا را می‌کشد. علائم معمول این بیماری فعال عبارتند از سرفه مزمن با مخاط حاوی خون، تب، تعریق شبانه و کاهش وزن. عفونت اندام‌های دیگر می تواند طیف وسیعی از علائم را ایجاد کند. وقتی افراد مبتلا به سل فعال در ریه‌های خود، سرفه، صحبت یا عطسه می‌کنند یا ترشحات از بینی و دهانشان خارج می‌شود، این بیماری منتقل می‌گردد.
افراد مبتلا به سل نهفته، این بیماری را منتقل نمی‌کنند. میکروب آن در سطوح رشد نمی‌کند. شما نمی‌توانید با دست دادن با کسی که این بیماری را دارد یا از طریق غذا یا نوشیدنی، سل بگیرید. عفونت فعال بیشتر در افراد مبتلا به HIV و افراد سیگاری رخ می‌دهد.
نهفته
در بیماری سل نهفته شما مبتلا به عفونت آن هستید اما باکتری‌های بدن شما غیرفعال هستند و هیچ علامتی ندارند. سل نهفته که به آن غیرفعال نیز گفته می‌شود، مسری نیست. سل نهفته می‌تواند به نوع فعال تبدیل شود، بنابراین درمان مهم است.
فعال
سل فعال شما را بیمار می‌کند و در اکثر موارد می تواند به دیگران سرایت کند. این اختلال ممکن است هفته‌ها یا سال‌ها پس از عفونت باکتری سل رخ دهد. به حالت نهفته عفونت سل و به حالت فعال، بیماری سل نیز می‌گویند.
این معضل همچنین می‌تواند سایر قسمت‌های بدن از جمله کلیه‌ها، ستون فقرات یا مغز را تحت تاثیر قرار دهد. هنگامی که این بیماری خارج از ریه‌ها ظاهر می‌شود، علائم و نشانه‌ها با توجه به اندام‌های درگیر متفاوت است. به عنوان مثال، این بیماری در ستون فقرات ممکن است باعث کمردرد شود و در کلیه‌ها ممکن است باعث خون در ادرار شود.
مقاوم به دارو
این مشکل به دلیل افزایش سویه‌های مقاوم به دارو همچنان کشنده است. با گذشت زمان، برخی از میکروب‌های سل با وجود داروها توانایی زنده ماندن را در خود ایجاد کرده‌اند. این موضوع تا حدی به این دلیل است که افراد داروهای خود را طبق دستور مصرف نکرده یا دوره درمان بیماری را کامل نمی‌کنند.
گونه‌های مقاوم به این بیماری زمانی ظاهر می‌شوند که آنتی بیوتیک نتواند تمام باکتری‌های مورد نظر را از بین ببرد. باکتری‌های باقی مانده مقابل آن دارو و دیگر آنتی‌بیوتیک‌ها نیز مقاوم می‌شوند. برخی از باکتری‌های سل مقابل متداول‌ترین درمان‌ها مانند ایزونیازید و ریفامپین مقاومت نشان داده‌اند.
برخی از سویه‌های سل نیز مقابل داروهایی که کمتر در درمان این عارضه استفاده می‌شوند مانند آنتی‌بیوتیک‌های معروف به فلوروکینولون‌ها و داروهای تزریقی شامل آمیکاسین و کاپرئومایسین مقاومت نشان داده‌اند. این داروها اغلب برای درمان عفونت‌هایی که مقابل داروهای دیگر مقاوم هستند، استفاده می‌شوند.
بیشتر بخوانید: درمان سردرد کرونایی مهم‌تر است یا درمان خود کرونا؟
آمار، اعداد و ارقام
در سال 2018، بیش از 10 میلیون مورد سل فعال وجود داشت که منجر به مرگ 1.5 میلیون نفر شد؛ در نتیجه آن را عامل شماره یک مرگ ناشی از بیماری‌های عفونی در آن زمان دانستند. در سال 2018 ، بیشتر موارد اختلال نامبرده در مناطق جنوب شرقی آسیا، آفریقا و اقیانوس آرام غربی رخ دادند. بیش از 50 درصد موارد در هشت کشور هند، چین، اندونزی، فیلیپین، پاکستان، نیجریه و بنگلادش گزارش شده است.
تعداد موارد جدید از سال 2000 هر سال کاهش یافته است. تست 80٪ از افراد در بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی مثبت است در حالی که 5 تا 10٪ از مردم ایالات متحده دارای آزمایش توبرکولین مثبت هستند.
علل
همانطور که گفتیم، عارضه مذکور ناشی از باکتری‌هایی است که از طریق قطرات میکروسکوپی منتشر شده در هوا از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شوند. این پدیده می‌تواند زمانی اتفاق بیفتد که فردی مبتلا به سل فعال و درمان نشده سرفه، صحبت یا عطسه می‌کند، ترشحات دهان یا بینی‌اش را بیرون می‌اندازد، می‌خندد یا آواز می‌خواند.
گرچه بیماری مزبور مسری است اما ابتلا به آن آسان نیست. به احتمال زیاد از شخصی که با او زندگی می‌کنید یا کار می‌کنید، این بیماری را می‌گیرید تا اینکه یک فرد غریبه باعث انتقال باشد. اکثر افراد مبتلا به سل فعال که حداقل دو هفته تحت درمان دارویی مناسب قرار گرفته‌اند، دیگر عامل سرایت نیستند.
عوامل
هر کسی می‌تواند به این بیماری مبتلا شود اما عوامل خاصی می‌توانند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهند از جمله:
- ضعف سیستم ایمنی بدن
- HIV/AIDS
- دیابت
- بیماری شدید کلیه
- برخی سرطان‌ها
- درمان سرطان مانند شیمی درمانی
- داروهای جلوگیری از رد اعضای پیوندی
- برخی از داروها که برای درمان آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و پسوریازیس استفاده می‌شود
- سوء تغذیه یا وزن کم بدن
- سن پایین یا بالا
- سفر یا زندگی در مناطق خاص
- زندگی، مهاجرت یا سفر به مناطقی با نرخ بالای این بیماری
- استفاده از مواد مخدر
- مواد یا داروهای تزریق وریدی
- مصرف زیاد الکل
- استفاده از تنباکو
- کار در بخش مراقبت‌های بهداشتی (تماس منظم با افراد بیمار ریسک قرار گرفتن در معرض باکتری را افزایش می‌دهد)
- افرادی که در زندان‌ها، سرپناه‌‌های بی‌خانمان‌ها، بیمارستان‌های روانپزشکی یا خانه‌های سالمندان زندگی یا کار می‌کنند، همگی به دلیل ازدحام زیاد و تهویه نامناسب در معرض خطر بیشتری از این بیماری هستند
- زندگی با فردی که مبتلا به این بیماری است (تماس نزدیک با فرد مبتلا، خطر ابتلا را افزایش می‌دهد)
بیشتر بخوانید: انگل چیست؟ نشانه های وجود انگل در بدن چیست؟
علائم
اگرچه بدن شما می‌تواند باکتری‌های عامل سل را در خود جای دهد اما سیستم ایمنی بدن شما معمولاً می‌تواند از بیماری جلوگیری کند.
علائم و نشانه‌های سل فعال عبارت‌اند از:
- سرفه به مدت سه هفته یا بیشتر
- خون در سرفه یا در مخاط و ترشحات حلق و گلو
- درد مزمن قفسه سینه یا درد با تنفس یا سرفه
- کاهش وزن
- خستگی زیاد
- تب
- عرق کردن در شب
- لرز
- از دست دادن اشتها
پیشگیری
در صورت مثبت بودن آزمایش سل نهفته، پزشک ممکن است به شما توصیه کند که برای کاهش خطر ابتلا به این بیماری دارو مصرف کنید. فقط سل فعال مسری است.
از خانواده و دوستان خود محافظت کنید
اگر به سل فعال مبتلا شوید، چند هفته طول می‌کشد تا با درمان توسط داروها، دیگر مسری نباشید. برای جلوگیری از بیماری دوستان و خانواده خود، این نکات را رعایت کنید:
- در خانه بمانید: در چند هفته اول درمان، به محل کار یا مدرسه نروید و در اتاق با حضور افراد دیگر نخوابید.
- اتاق را تهویه کنید: میکروب این بیماری به راحتی در فضاهای بسته کوچک که هوا در آن حرکت نمی‌کند، گسترش می‌یابد. اگر در خارج از خانه هوا خیلی سرد نیست، پنجره‌ها را باز کنید و از یک پنکه برای بیرون زدن هوای داخل خانه استفاده کنید.
- دهان خود را بپوشانید: در هر زمان که می‌خندید، عطسه می‌کنید یا سرفه می‌کنید، از یک دستمال برای پوشاندن دهان خود استفاده کنید. محتویات خارج شده از دهان و بینی را نیز در کیسه‌ای قرار دهید، آن را ببندید و سپس دور بیندازید.
- از ماسک صورت استفاده کنید: استفاده از ماسک صورت وقتی در سه هفته اول درمان هستید، ممکن است به کاهش خطر انتقال کمک کند.
داروهای‌تان را تمام کنید
این مهم‌ترین اقدامی است که می‌توانید برای محافظت از خود و دیگران در مقابل این بیماریانجام دهید. هنگامی که درمان را زود متوقف می‌کنید یا از دوز آن صرف نظر می‌کنید، باکتری سل این شانس را دارد که جهش‌هایی ایجاد کند که به او اجازه می‌دهد از قویترین داروهای سل جان سالم به در ببرد. سویه‌های مقاوم در مقابل دارو، کشنده‌تر هستند و درمان آنها دشوارتر است.
واکسیناسیون
در کشورهایی که سل شایع‌تر است، نوزادان اغلب با واکسن (BCG) واکسینه می‌شوند. واکسن BCG برای استفاده عمومی در ایالات متحده توصیه نمی‌شود زیرا در بزرگسالان چندان موثر نیست. ده‌ها واکسن جدید برای این بیماری در مراحل مختلف توسعه و آزمایش هستند.
بیشتر بخوانید: روش هاي خانگي درمان تبخال
زمان مراجعه به پزشک
در صورت داشتن تب، کاهش وزن بدون دلیل، تعریق شبانه یا سرفه مداوم به پزشک مراجعه کنید. این‌ها اغلب نشانه‌های سل هستند اما می‌توانند ناشی از سایر شرایط نیز باشند. همچنین اگر فکر می‌کنید در معرض این بیماری قرار گرفته‌اید، به پزشک مراجعه کنید.
تشخیص
دو آزمایش رایج برای تشخیص معضل مورد نظر وجود دارد که نمی‌توان گفت دقیقا بهترین راه تشخیص بیماری سل کدامیک از این دو است.
تست پوست
این تست همچنین به عنوان تست پوستی سل مانتوکس شناخته می‌شود. یک تکنسین مقدار کمی مایع را به پوست بازوی شما تزریق می‌کند. بعد از 2 یا 3 روز، آنها تورم بازوی شما را بررسی می‌کنند. اگر نتایج شما مثبت است، احتمالا باکتری سل دارید. اما شما همچنین می‌توانید مثبت کاذب بگیرید. اگر از واکسن آن به نام باسیلوس کالمت-گویرین (BCG) استفاده کرده‌اید، آزمایش می‌تواند نشان دهد که شما مبتلا به این بیماری هستید در حالی که واقعا سل ندارید. نتایج همچنین می‌توانند منفی کاذب باشند و در صورت ابتلا به این بیماری، بگویند سل ندارید. ممکن است نیاز باشد که بیش از یک بار این آزمایش را انجام دهید.
آزمایش خون
این آزمایش‌ها که سنجش‌های انتشار اینترفرون گاما (IGRAs) نیز نامیده می‌شوند، هنگامی که پروتئین سل با مقدار کمی از خون شما مخلوط می‌شود، پاسخ را اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش‌ها به شما نمی‌گوید که عفونت شما پنهان است یا فعال.
در صورت مثبت بودن آزمایش پوست یا خون، پزشک می‌فهمد که شما باید کدام نوع از موارد زیر را استفاده کنید:
- اشعه ایکس قفسه سینه یا سی تی اسکن برای بررسی تغییرات ریه‌ها
- آزمایش باسیل سریع اسید (AFB) برای باکتری سل در خلط، یعنی مخاطی که هنگام سرفه ایجاد می‌شود
درمان
آیا بیماری قابل درمان است؟ پاسخ آری است؛ اما درمان مستلزم استفاده از چندین آنتی بیوتیک در مدت زمان طولانی است. شما باید حداقل 6 تا 9 ماه دارو مصرف کنید. درمان شما بستگی به عفونت دارد. اگر مبتلا به سل نهفته هستید، پزشک به شما دارویی برای از بین بردن باکتری‌ها می‌دهد تا عفونت فعال نشود. شما ممکن است ایزونیازید، ریفاپنتین یا ریفامپین را به تنهایی یا همراه با داروهای دیگر دریافت کنید.
مقاومت مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها با افزایش نرخ سل مقاوم به دارو، یک مشکل فزاینده است.
HIV و سل
از دهه 1980، موارد این بیماری به دلیل شیوع HIV یعنی ویروسی که باعث ایدز می‌شود، به طور چشمگیری افزایش یافته است. ایدز، سیستم ایمنی بدن را سرکوب می‌کند و کنترل باکتری سل را برای بدن مشکل می‌نماید. در نتیجه، افراد مبتلا به HIV بسیار بیشتر از سایر افراد، به این بیماری مبتلا می‌شوند و از بیماری پنهان به بیماری فعال پیشرفت می‌کنند.
بیشتر بخوانید: نشانه های آسیب ریه در اثر کرونا که باید بدانید
عوارض
آیا بیماری سل کشنده است؟ در پاسخ باید گفت که بدون درمان، این بیماری می‌تواند کشنده باشد. بیماری فعال درمان نشده معمولا ریه‌های شما را درگیر می‌کند و می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز تحت تأثیر قرار دهد. عوارض عبارت‌اند از:
- درد ستون فقرات؛ کمردرد و سفتی عضلات از عوارض شایع است
- آسیب مفصلی؛ آرتریت ناشی از این بیماری (آرتریت سل) معمولا باسن و زانو را درگیر می‌کند
- تورم غشاهای پوشاننده مغز (مننژیت)؛ این عارضه می‌تواند باعث ایجاد انواع سردرد پایدار یا متناوب شود که برای هفته‌ها رخ می‌دهد و تغییرات ذهنی احتمالی ایجاد کند.
- مشکلات کبدی یا کلیوی؛ کبد و کلیه‌های شما به تصفیه مواد زائد و ناخالصی‌ها از جریان خون کمک می‌کند. سل در این اندام‌ها می‌تواند عملکرد آنها را مختل کند.
- اختلالات قلبی؛ به ندرت این بیماری می‌تواند بافت‌های اطراف قلب شما را آلوده کرده و باعث ایجاد التهاب و جمع‌آوری مایعات شود که ممکن است در عملکرد پمپاژ موثر قلب شما اختلال ایجاد کند. این وضعیت که تامپوناد قلبی نامیده می‌شود، می‌تواند کشنده باشد.
خلاصه
سل (TB) یک بیماری عفونی بالقوه جدی است که عمدتا ریه‌ها را درگیر می‌کند. باکتری‌هایی که باعث این بیماری می‌شوند از طریق قطرات کوچکی که از طریق سرفه و عطسه به هوا منتقل می‌شوند از فردی به فرد دیگر منتقل می‌گردند.
در سال 1985 که سل در کشورهای توسعه یافته نادر شده بود، ناگهان دوباره گسترش یافت. دلیل آن گسترش بیماری ایدز بود که سیستم ایمنی بدن انسان را ضعیف می‌کند. بنابراین بدن نمی‌تواند با میکروب‌های این بیماری مبارزه کند. در ایالات متحده، به دلیل برنامه‌های کنترل قوی‌تر، سل مجدداً در سال 1993 کاهش یافت.
بسیاری از سویه‌های سل مقابل داروهایی که برای درمان این بیماری استفاده می شود، مقاومت می کنند. افراد مبتلا به سل فعال باید ماه‌ها انواع مختلفی از داروها را مصرف کنند تا عفونت از بین برود و از مقاومت آنتی بیوتیکی جلوگیری شود.