زوال عقل چیست؟ هر فراموشی دمانس نیست
زوال عقل (Dementia) یا دمانس در واقع یک بیماری خاص نیست، بلکه یک اصطلاح عمومی برای اختلال در توانایی به خاطر سپردن، فکر کردن یا تصمیم‌گیری است که در انجام فعالیت‌های روزمره فرد اختلال ایجاد می‌کند. اگرچه این عارضه بیشتر افراد مسن را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما بخشی از روند پیری طبیعی نیست. با این حال بیماری آلزایمر شایع‌ترین نوع زوال عقل است که احتمال ابتلا به آن با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) این عارضه را که با نام‌های دمانس، خردسودگی و دیمنشیا نیز شناخته می‌شود، یکی از هفت علت اصلی مرگ‌ومیر در جهان معرفی کرده است. برای آشنایی با این اصطلاح و برای اینکه بدانید نشانه‌ها، علائم و راه‌های پیشگیری از زوال عقل چیست با ما همراه شوید.
زوال عقل چیست؟
زوال عقل، دمنس یا دمانس ناشی از انواع بیماری‌ها و صدمات است که مستقیما یا به طور ثانویه بر مغز تاثیر می‌گذارند. به طور مثال بیماری آلزایمر شایع‌ترین نوع زوال عقل است که حدود 70 درصد از موارد ابتلا به این عارضه را شامل می‌شود.
اگرچه این عارضه عمدتا افراد مسن را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما این یک روند اجتناب‌ناپذیر از افزایش سن نیست.
به گفته سازمان بهداشت جهانی، دمانس در حال حاضر هفتمین علت اصلی مرگ در بین همه بیماری‌ها و یکی از علل عمده ناتوانی و وابستگی افراد مسن در سطح جهان است. زوال عقل آثار جسمی، روانی، اجتماعی و اقتصادی فراوانی دارد. این موارد نه تنها افرادی که با این عارضه زندگی می‌کنند را تحت تاثیر قرار می‌دهند؛ بلکه مراقبین، خانواده‌ها و جامعه را نیز با خود درگیر خواهند کرد.
بیشتر بخوانید: افسردگی سالمندان چیست، شناخت تمامی علائم روحی و فیزیکی
زوال عقل یا دمانس چقدر شایع است؟
متاسفانه شیوع این عارضه رو به افزایش است. گفته می‌شود تا سال 2014 حدود نیم میلیون بزرگسال بالای 65 سال مبتلا به زوال عقل بوده‌اند اما احتمالا این عدد تا سال 2060 به رقمی در حدود 14 میلیون نفر برسد.
آیا می‌توان زوال عقل را بخشی طبیعی از پیری دانست؟
خیر. بسیاری از افراد کل زندگی خود را بدون ایجاد زوال عقل زندگی می‌کنند. این عارضه با فراموشی گاه‌به‌گاه یا ضعف حافظه بر اثر افزایش سن متفاوت است.
بنابراین توجه به این نکته ضروری است که پیری طبیعی ممکن است همراه با ضعیف شدن ماهیچه‌ها و استخوان‌ها، سفت شدن عروق و برخی از تغییرات در حافظه باشد که رخ دادن آن‌ها عجیب نیست.
نشانه‌های طبیعی مرتبط به ضعف حافظه که ممکن است برای افراد در سنین بالا رخ دهد، به صورت زیر ظاهر می‌شوند:
- گاهی اوقات کلید ماشین را گم می‌کنند یا در جایی غیرمعمول می‌گذارند
- برای یافتن یک کلمه تلاش می‌کنند اما بعدا آن را به خاطر می‌آورند
- ممکن است نام یکی از آشنایان را فراموش کنند
- ممکن است رویدادی که اخیرا رخ داده است را فراموش کنند
با این حال توجه داشته باشید که به طور معمول، دانش و تجربیات ایجاد شده در طول سالیان، خاطرات قدیمی و توانایی‌های مرتبط با زبان دست نخورده باقی می‌مانند.
بیشتر بخوانید: درمان بی خوابی سالمندان و آرامش ذهن
علائم و نشانه‌های زوال عقل چیست؟
از آنجا که زوال عقل یک اصطلاح کلی است، علائم آن نیز می‌تواند در افراد مختلف بسیار متفاوت باشد.
با این حال معمولا افراد مبتلا به این عارضه با مشکلات زیر روبرو هستند:
- حافظه
- توجه
- ارتباطات
- استدلال، قضاوت و حل مسئله
- تغییر در ادراک بصری فراتر از تغییرات معمولی بینایی در ارتباط با افزایش سن
علائم و نشانه‌های زوال عقل همچنین شامل موارد زیر است:
- گم شدن فرد در محله‌ای آشنا
- استفاده از کلمات غیرمعمول برای اشاره به اشیا آشنا
- فراموش کردن نام یکی از اعضای نزدیک خانواده یا دوست
- فراموش کردن خاطرات قدیمی
- عدم توانایی انجام امور به طور مستقل
بیشتر بخوانید: پوکی استخوان سالمندان چیست و چگونه می‌توان از آن مطلع شد؟
روند این عارضه به چه صورت است؟
بسته به علل زمینه‌ای، سایر شرایط سلامتی و عملکرد شناختی فرد قبل از بیماری، زوال عقل به شیوه‌ای متفاوت بر هر فردی اثر می‌گذارد.
علائم و نشانه‌های مرتبط با این عارضه را می‌توان در سه مرحله درک کرد:
مرحله اولیه
به علت شروع تدریجی زوال عقل، مراحل اولیه آن اغلب نادیده گرفته می‌شود. علائم شایع در این مرحله ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- فراموشی
- از دست دادن و گم کردن زمان
- گم شدن در مکان‌های آشنا
مرحله میانی
با پیشرفت زوال عقل به مرحله میانی، علائم و نشانه‌ها واضح‌تر می‌شوند و ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- فراموش شدن وقایع اخیر و نام افراد
- گیج شدن هنگامی که در خانه هستند
- افزایش پیدا کردن مشکلات مرتبط با برقراری ارتباط
- نیاز پیدا کردن به کمک دیگران برای انجام امور و مراقبت‌های شخصی
- تغییرات رفتاری از جمله سرگردانی یا مطرح کردن پرسش‌های مکرر
مرحله نهایی
مرحله آخر زوال عقل شامل وابستگی کامل به دیگران و عدم فعالیت بیمار است. اختلالات حافظه در این مرحله جدی هستند و علائم و نشانه‌های فیزیکی واضح‌تر می‌شوند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- بی‌اطلاعی از زمان و مکان
- ایجاد مشکل در شناخت اقوام و دوستان
- افزایش نیاز به کمک دیگران برای انجام امور شخصی
- مشکل در راه رفتن
- تجربه تغییرات رفتاری مانند پرخاشگری که ممکن است افزایش یابند
بیشتر بخوانید: بررسی کامل بی اختیاری ادرار سالمندان + راه‌های درمان
چه چیزی خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهد؟
سن
مهمترین عامل خطر شناخته شده برای دمانس افزایش سن است. در اکثر موارد این عوارض روی افراد 65 سال به بالا تاثیر می‌گذارد.
سابقه خانوادگی
کسانی که والدین یا خواهر و برادرشان مبتلا به زوال عقل بوده‌اند، بیشتر مستعد ابتلا به این عارضه هستند
نژاد/قومیت
آفریقایی-آمریکایی‌های مسن دو برابر بیشتر از سفیدپوستان به زوال عقل مبتلا هستند. اسپانیایی زبانان 1.5 برابر بیشتر از سفیدپوستان دچار این عارضه می‌شوند.
مشکلات قلبی-عروقی
فشار خون بالا، کلسترول بالا و سیگار کشیدن در صورت عدم درمان مناسب خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهند.
آسیب تروماتیک مغز
آسیب‌های سر می‌توانند خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش دهند. در شرایطی که این آسیب‌ها شدید بوده باشند یا به طور مکرر رخ دهند احتمال ابتلا بالاتر است.
زوال عقل چگونه تشخیص داده می شود؟
پزشک با انجام معاینات و آزمایشاتی که در مورد توجه، حافظه، قدرت حل مسئله و سایر توانایی‌های شناختی انجام می‌گیرد متوجه می‌شود که احتمال ابتلا به زوال عقل چقدر است.
معاینات فیزیکی، آزمایش خون و اسکن مغزی مانند CT یا MRI می‌توانند به تعیین علت زمینه‌ای بروز این اختلالات کمک کند.
بیشتر بخوانید: بهبود تعادل سالمندان و روش‌های برای افزایش کیفیت زندگی
بیماری آلزایمر (Alzheimer’s disease)
این بیماری شایع‌ترین علت زوال عقل است که 60 تا 80 درصد موارد ابتلا به این عارضه را شامل می‌شود. این بیماری به سبب تغییرات خاصی در مغز ایجاد می‌شود و اصلی‌ترین نشانه آن ایجاد مشکل در به خاطر سپردن رویدادهای اخیر است.
در اثر این بیماری فرد اتفاق یا مکالمه‌ای که حتی دقایق یا چندین ساعت قبل رخ داده است به خاطر نمی‌آورد. همچنین بیمار مبتلا به آلزایمر با گذشت زمان برای به خاطر آوردن خاطرات دورتر نیز با مشکل مواجه خواهد شد. علائم دیگری مانند مشکل در راه رفتن، صحبت کردن یا تغییر شخصیت نیز بعدا و با پیشرفت بیماری ایجاد می‌شوند.
سابقه خانوادگی مهمترین عامل خطر برای ابتلا به این بیماری است. داشتن خویشاوند درجه یک مبتلا به آلزایمر، خطر ابتلا به آن را در حدود 10 تا 30 درصد افزایش می‌دهد.
زوال عقل عروقی (Vascular dementia)
حدود 10 درصد از موارد دمانس با سکته مغزی یا سایر مشکلات مربوط به جریان خون در مغز ارتباط دارند.
از دیگر عوامل خطر زوال عقل عروقی می‌توان به دیابت، فشار خون بالا و کلسترول بالا نیز اشاره کرد. علائم این عارضه بسته به ناحیه و اندازه اثرگذاری آسیب می‌تواند متفاوت باشد. این بیماری به صورت مرحله‌ای پیشرفت می‌کند؛ به این معنی که با افزایش سکته‌های مغزی یا سکته‌های خفیف، علائم ناگهان بدتر می‌شوند.
زوال عقل لوی بادی (Lewy body dementia)
علاوه بر علائم کلی مانند از دست دادن حافظه، افراد مبتلا به این نوع زوال عقل ممکن است دارای مشکلات حرکتی یا تعادلی -مانند خشکی یا لرزش در اندام- باشند. بسیاری از افراد نیز دچار تغییراتی در سطح هوشیاری از جمله خواب‌آلودگی در طول روز، گیجی یا خیره شدن می‌شوند.
آن‌ها همچنین ممکن است در خوابیدن در شب دچار مشکل شوند یا دچار توهمات بصری -مانند دیدن افراد، اشیا یا اشکالی که در واقعیت وجود ندارند- شوند.
زوال عقل پیشانی گیجگاهی (Fronto-temporal dementia)
این نوع اغلب منجر به تغییر در شخصیت و رفتار بیمار می‌شود. این اتفاق به دلیل کارکرد قسمتی از مغز است که تحت تاثیر این عارضه قرار می‌گیرد.
افراد مبتلا به این بیماری ممکن است رفتار نامناسبی داشته باشند و باعث شرمندگی خودشان شوند. به عنوان مثال، شخصی که قبلا هوشیار و محتاط بوده ممکن است اظهارنظرهای توهین آمیز انجام دهد یا از مسئولیت‌های خانه یا محل کار غافل شود. همچنین ممکن است مشکلاتی در مهارت‌های کلامی مانند صحبت کردن یا فهمیدن برای او به وجود بیاید.
زوال عقل مختلط (Mixed dementia)
گاهی اوقات بیش از یک نوع دمانس به طور همزمان در مغز رخ می‌دهد. به ویژه در افراد 80 سال به بالا احتمال این اتفاق بالاتر می‌رود.
به عنوان مثال، ممکن است فردی به طور همزمان مبتلا به بیماری آلزایمر و زوال عقل عروقی باشد. تشخیص دمانس مختلط آسان نیست. دشواری این تشخیص از این جهت که ممکن است علائم یکی از بیماری‌ها مشهودتر باشند یا نشانه‌های زوال عقل ناشی از آن‌ها هم‌پوشانی یا تداخل داشته باشند، قابل درک است.
پیشرفت دمانس مختلط ممکن است سریع‌تر از حالتی باشد که فقط یک نوع زوال عقل رخ داده است.
دلایل برگشت پذیر(Reversible causes)
افرادی که دچار زوال عقل هستند ممکن است به یک علت زمینه‌ای برگشت‌پذیر مانند عوارض جانبی دارو، افزایش فشار در مغز، کمبود ویتامین و عدم تعادل هورمون تیروئید دچار این عارضه شده باشند. پزشکان باید در بیماران مبتلا به دمانس علل برگشت پذیر احتمالی را بررسی کنند.
بیشتر بخوانید: استقلال سالمندان و روش‌های توانمند شدن برای زندگی شخصی
آیا زوال عقل را می‌شود درمان کرد؟
بهبود و کنترل دمانس به علت زمینه‌ای آن بستگی دارد. زوال عقل عصبی -مانند بیماری آلزایمر- هیچ درمانی ندارد.
اگرچه داروهایی وجود دارند که می‌توانند از مغز محافظت کرده یا علائمی مانند اضطراب یا تغییر رفتار را مدیریت کنند، اما تحقیقات برای توسعه گزینه‌های درمانی بیشتر همچنان در حال انجام است.
داشتن یک شیوه زندگی سالم شامل ورزش منظم، تغذیه سالم و حفظ روابط اجتماعی، احتمال ابتلا به بیماری‌های مزمن را کم می‌کند و ممکن است تعداد افراد مبتلا را کاهش دهد. بنابراین برای جلوگیری از زوال عقل در سنین بالا، از امروز به فکر باشید.
خلاصه
زوال عقل یا خردسودگی یک سندرم شایع است که ضعف عملکرد شناختی مغز در آن فراتر از چیزی است که عواقب معمول پیری بیولوژیکی به همراه دارد.
این عارضه ماهیت مزمن یا پیش‌رونده دارد و بر حافظه، قدرت تفکر، جهت‌گیری، درک، محاسبه، ظرفیت یادگیری، قدرت تکلم و قضاوت افراد تاثیر می‌گذارد، اما هوشیاری افراد را مختل نمی‌کند.
متاسفانه شیوع این بیماری رو به افزایش است. البته این می‌تواند به علت افزایش طول عمر افراد باشد، اما سبک زندگی ناسالم نیز احتمالا در این سیر صعودی موثر است.
بنابراین برای جلوگیری از زوال عقل پیشنهاد می‌شود که تغییرات مثبتی در عادات روزانه خود ایجاد کنید. همچنین توجه به نشانه‌های زوال عقل در مراحل اولیه و کنترل عوارض آن می‌تواند از سرعت پیشرفت این عارضه بکاهد.