عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی سطوح مختلفی دارد؛ از خفیف تا شدید

عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی در اثر آسیب به مغز یا یکسری بیماری‌های خاص ایجاد می‌شود. در این حالت فرد دچار مشکل در توانایی‌های ذهنی، فکری و حتی جسمی خواهد شد. امکان دارد که این عارضه در هنگام تولد یا حتی چند ماه بعد از آن مشخص شود.

باید اشاره کنیم که سطوح مختلف عقب ماندگی ذهنی وجود دارد که از خفیف تا شدید متغیر هستند. این سطوح مختلف، علائم و مشکلات متفاوتی نیز ایجاد می‌کنند. در این مطلب از مجله پزشکی سیوطب به بررسی علت و علائم عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

کم توانی یا عقب ماندگی ذهنی چیست؟

طبق آمار به دست آمده حدود 1 درصد از جمعیت جهان به عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی مبتلا هستند. البته درجه این عقب ماندگی ذهنی یا ID (Intellectual disability) از خفیف تا شدید متغیر است.

فردی که مبتلا به معلولیت یا کم توانی ذهنی است، در دو زمینه محدودیت دارد. این دو مورد عبارتند از:

 

• عملکرد فکری یا IQ

  عملکرد فکری که با IQ  (intelligence quotient) شناخته می‌شود، به توانایی فرد در یادگیری، استدلال، تصمیم‌گیری و حل مشکلات اشاره دارد.

بیشتر بخوانید: اوریون، ویروسی با عوارضی ساده تا احتمال خطر ناشنوایی و مرگ
 

• رفتارهای انطباقی

این نوع رفتارها، مهارت‌هایی هستند که برای زندگی روزمره ضروروی هستند. از این مهارت‌ها می‌توان به برقراری ارتباط موثر، تعامل با دیگران و مراقبت از خود اشاره کرد.

توجه داشته باشید که برای بررسی IQ یا ضریب هوشی تست‌هایی وجود دارد. به طور معمول میانگین ضریب هوشی بین 85 تا 115 است. اگر این ضریب از 75 یا 70 کمتر باشد، فرد عقب ماندگی ذهنی دارد.

بیشتر بخوانید: درمان سندروم داون از دوران جنینی تا بزرگسالی با کاردرمانی
 

سطوح مختلف عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی

عقب ماندگی ذهنی به این معنی است که مغز کودک به درستی رشد نکرده یا به نوعی آسیب‌دیده است. همچنین در مواردی امکان دارد که مغز در محدود طبیعی عملکرد فکری و انطباقی عمل نکند. به این نوع مشکلات، عقب ماندگی ذهنی می‌گویند که سطوح مختلفی دارند. این سطوح عبارتند از:

• خفیف
• در حد متوسط
• شدید
• عمیق

موارد شدید عقب ماندگی ذهنی ژنتیکی بلافاصله بعد از تولید تشخیص داده می‌شود. با این حال در مواردی احتمال دارد که والدین یا پزشکان بعد از چند ماه یا در اوایل یک سالگی متوجه تفاوت کودک با سایر کودکان شوند.

بیشتر بخوانید: انواع لکنت زبان و آشنایی با علل پیدایش لکنت کودکان و بزرگسالان
 

همچنین امکان دارد که عقب ماندگی ذهنی به صورت زیر تقسیم‌بندی شود:

• دارای سایر مشکلات

افرادی که در این دسته قرار می‌گیرند اغلب از نظر جسمی هم ناتوان هستند. به عنوان مثال کم شنوایی یا ناتوانی جسمی دیگری دارند.

• ناتوانی‌های نامشخص

این دسته افراد سطح نامشخصی از ناتوانی ذهنی و جسمی را دارند. باید اشاره کنیم که ناتوانی ذهنی شامل ضریب هوشی پایین و مشکلات تطبیق با زندگی روزمره است. در مواردی نیز فرد در یادگیری، گفتار، ارتباط با اجتماع و از لحاظ جسمی نیز مشکل دارد.

بیشتر بخوانید: درمان اوتیسم؛ بازی اثرگذارترین شیوه درمان
  

شایع ترین علت عقب ماندگی ذهنی چیست؟

در مواردی علت عقب ماندگی جسمی و ذهنی مشخص نیست. اما از علل شایع آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آسیب قبل از تولد، مانند عفونت یا قرار گرفتن در معرض الکل، مواد مخدر یا سایر سموم
• تروما در هنگام تولد مانند کمبود اکسیژن یا زایمان زودرس
• اختلالات ارثی مانند فنیل کتونوری (PKU) یا بیماری تای ساکس
• ناهنجاری‌های کروموزومی مانند سندرم داون
• مسمومیت با سرب یا جیوه
• سوء تغذیه شدید یا سایر مشکلات رژیم غذایی
• موارد شدید بیماری‌های اولیه دوران کودکی مانند سیاه سرفه، سرخک یا مننژیت
• آسیب مغزی

این بیماری‌ها و شرایط از جمله شایع‌ترین علل ایجادکننده عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی در کودکان به شمار می‌روند.

 بیشتر بخوانید: اوتیسم یا اختلال درخودماندگی چیست؟
 

علائم عقب ماندگی ذهنی بزرگسالان و کودکان چیست؟

علائم عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی در افراد مختلف متفاوت است. اما امکان دارد شامل موارد زیر باشد:

• شکست در رسیدن به نقطه عطف فکری
• ناتوانی در درک عواقب اعمال
• ناتوانی در تفکر منطقی
• مشکلات حافظه
• عدم کنجکاوی
• ضریب هوشی زیر 70
• مشکلات یادگیری
• ناتوانی در داشتن یک زندگی کاملا مستقل به دلیل مشکل در برقراری ارتباط، مراقبت از خود یا تعامل با دیگران

از علائم عقب ماندگی ذهنی کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نشستن، چهار دست و پا رفتن یا راه افتادن دیرتر از سایر کودکان
• مشکل در یادگیری صحبت کردن یا عدم وضوح در حرف زدن
• رفتار کودکانه ناسازگار با دیگر کودک همسن و سال خود

برخی از افراد مبتلا به عقب ماندگی ذهنی ویژگی‌های فیزیکی خاصی نیز دارند. این موارد شامل کوتاهی قد یا ناهنجاری‌های صورت می‌شوند.

  بیشتر بخوانید: عوامل تشدید کننده اختلال دو قطبی را بشناسید
 

علائم عقب ماندگی ذهنی خفیف چیست؟

برخی از علائم ناتوانی ذهنی خفیف عبارتند از:

• یادگیری صحبت کردن بیشتر طول می‌کشد، اما زمانی که یاد می‌گیرند، خوب ارتباط برقرار می‌کنند.
• با بزرگ‌تر شدن در مراقبت از خود مستقل می‌شوند.
• مشکل در خواندن و نوشتن.
• عدم بلوغ اجتماعی
• افزایش دشواری در مسئولیت‌های زندگی مانند ازدواج

این دسته از افراد دارای ضریب هوشی 50 تا 69 هستند.

بیشتر بخوانید: سندروم پای بی قرار و روش‌های درمانی خانگی و دارویی
 

علائم عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی متوسط چیست؟

افراد دارای عقب ماندگی ذهنی متوسط برخی از علائم زیر را نشان می‌دهند:

• در درک و صحبت کردن کند هستند.
• ممکن است مشکلاتی در برقراری ارتباط داشته باشند.
• می‌توانند مهارت‌های اولیه خود را مانند خواندن، نوشتن و شمارش را بیاموزند.
• به طور کلی نمی‌توانند به تنهایی زندگی کنند.
• اغلب این افراد می‌توانند به مکان‌های آشنا بروند.
• توانایی شرکت در انواع فعالیت‌های اجتماعی را دارند.

به طور کلی دارای ضریب هوشی 35 تا 49 است.

بیشتر بخوانید: درمان کابوس‌؛ با خواب‌های وحشتناک خداحافظی کنید
 

علائم ناتوانی ذهنی شدید در افراد مبتلا

از علائم عقب ماندگی ذهنی شدید بزرگسالان و کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلال حرکتی قابل توجه
• آسیب شدید یا رشد غیر طبیعی سیستم عصبی مرکزی آن‌ها

این افراد به طور کلی دارای ضریب هوشی بین 20 تا 34 هستند.

علائم ناتوانی ذهنی عمیق چیست؟

افراد دارای ناتوانی ذهنی عمیق علائمی زیر را دارند:

• ناتوانی در درک یا انطباق با درخواست‌ها یا دستورالعمل‌ها
• بی حرکتی احتمالی
• بی اختیاری
• ارتباط غیرکلامی بسیار ابتدایی
• ناتوانی در رسیدگی به نیازهای خود به طور مستقل
• نیاز به کمک و نظارت مداوم افراد دیگر

این افراد دارای ضریب هوشی کمتر از 20 هستند.

بیشتر بخوانید: مهم‌ترین مواردی که باید در مورد آزمایش ژنتیک قبل از بارداری بدانید
 

مشکلات رفتاری افراد مبتلا به عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی

اگر کودکی که دچار عقب ماندگی ذهنی است به درستی آموزش نبیند و طرد یا رها شود، در آینده دچار مشکلات زیادی خواهد شد. برخی از این مشکلات رفتاری عبارتند از:

• پرخاشگری
• وابستگی شدید به یکی از اعضای خانواده
• کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی
• رفتارهای غیرطبیعی برای جلب توجه
• افسردگی در دوران نوجوانی
• عدم کنترل رفتارهای خود
• منفعل و یکجا نشین
• تمایل به خودآزاری
• سرسختی در قبول مسولیت‌ها و کارهای شخصی
• عزت نفس پایین
• تحمل کم برای سرخوردگی
• اختلالات روان پریشی
• مشکل در توجه

این مشکلات با آموزش و همکاری والدین و دیگر اعضای خانواده قابل کنترل یا درمان هستند.

تست عقب ماندگی ذهنی بزرگسالان و کودکان برای تشخیص این وضعیت

برای تشخیص کم توانی ذهنی کودک یا بزرگسال باید مهارت‌های فکری و سازگاری کمتر از حد متوسط داشته باشند. برای تشخیص سطح عقب ماندگی پزشک یک ارزیابی سه قسمتی را انجام می‌دهد که شامل موارد زیر است:

• گفتگو با شخص بیمار
• مشاهده بیمار در حین فعالیت
• تست‌های استاندارد

این تست‌ها میزان سطح هوش بیمار را مشخص می‌کنند و برای تشخیص و ارائه راهکارهای درمانی مفیدند. البته امکان دارد که پزشک از آزمایش‌های دیگری برای تعیین رفتار تطبیقی بیمار استفاده کند. این آزمون مهارت‌های زندگی روزمره و توانایی‌های اجتماعی بیمار را در مقایسه با سایر افراد در همان گروه سنی ارزیابی می‌کند.

آیا عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی درمان دارد؟

عقب ماندگی ذهنی درمان شدنی نیست، اما علائم و مشکلات ناشی از آن را می‌توان با روش‌های درمانی مناسب کنترل کرد. به عنوان مثال کودک مبتلا به عقب ماندگی جسمی و ذهنی به صحبت با مشاور نیاز دارد. این کار برای پذیرش عقب ماندگی یا معلولیت و نحوه برخورد و زندگی با آن لازم است.

معمولا برای افراد دارای معلولیت طرح حمایت از خانواده وجود دارد که شامل خدمات بیمه درمانی و تحصیلی است. در این طرح‌ها دولت هزینه درمان بیماری‌های مختلف، کاردرمانی، فیزیوتراپی، گفتاردرمانی و دیگر درمان‌های لازم را می‌دهد.

هدف اصلی درمان کمک به فرد دارای عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی، برای رسیدن به پتانسیل کامل در موارد زیر است:

• تحصیلات
• مهارت‌های اجتماعی
• مهارت‌های زندگی

با آموزش در این زمینه‌ها فرد دارای معلولیت ذهنی یا جسمی می‌تواند مانند سایر افراد در جامعه زندگی و فعالیت داشته باشد.

چشم انداز بلند مدت افراد دارای عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی

وقتی عقب ماندگی ذهنی با سایر مشکلات جسمی جدی رخ می‌دهد، احتمال دارد که امید به زندگی فرد کمتر از حد متوسط باشد. با این حال اگر کودک دارای عقب ماندگی خفیف تا متوسط ​​باشد، احتمالا طول عمر طبیعی خواهند داشت. حتی امکان دارد که افراد دارای این مشکل بتوانند شغلی پیدا کنند. همچنین در مواردی دیده می‌شود که افراد دارای عقب ماندگی یا کم توانی ذهنی هم در فعالیت‌های اجتماعی نیز حضور پیدا می‌کنند.

 

پرتکرارترین سوالات در مورد عقب ماندگی و کم توانی ذهنی