کابوس، اختلالی که کوچک و بزرگ نمیشناسد
کابوس یک رویای وحشتناک و ناخوشایند، همراه با احساساتی منفی همچون اضطراب، غم و ترس است که میتواند باعث پریدن شما از خواب شود در حالی که تپش قلب دارید و به شدت عرق کردهاید.
کابوس به عنوان یکی از انواع اختلالات خواب، در کودکان شایعتر است اما در هر سنی ممکن است رخ دهد. کابوسهای گاه به گاه معمولا نگرانکننده نیستند اما در مواردی که به طور مکرر رخ دهند و باعث بروز اختلال در عملکرد شخص شوند، نیازمند رسیدگی و کنترل خواهند بود.
اختلال کابوس (Nightmare disorder) چیست؟
کابوسهایی که به طور مکرر رخ میدهند و شما را از خواب راحت محروم میکنند نوعی از اختلالات خواب هستند. این اختلال از زیرشاخههای اختلالات پاراسومنیا (parasomnias) محسوب میشود که شامل رویدادها یا تجربیات غیرارادی است که در هنگام به خواب رفتن، حین خواب یا در زمان بیدار شدن روی میدهند.
اگر دائما کابوس میبینید احتمال دارد که از خوابیدن و تکرار این تجربهها بترسید؛ همچنین ممکن است در مواردی که با ترس و اضطراب زیاد از خواب میپرید، به خواب رفتن دوباره برای شما دشوار باشد. همین موضوع میتواند باعث اضطراب و بیخوابی و در نتیجه احساس خوابآلودگی شما در طول روز شود. بیخوابی در این شرایط میتواند این اختلال را تشدید کند و به این چرخه معیوب دامن بزند.
کابوسها معمولا رویاهای تصویری منسجمی هستند که کاملا واقعی به نظر میرسند، آزاردهنده هستند و میتوانند شما را از خواب بیدار کنند.
این رویاها اغلب در اواخر یک دوره از چرخه خواب اتفاق میافتند و میتوانند تهدیدی قریبالوقوع برای سلامت افراد باشند. کابوسها همچنین میتوانند باعث بروز آسیبهایی در سلامت اعصاب و روان افراد شوند. این آسیبها عبارتاند از:
- اضطراب
- ترس
- وحشت
- عصبانیت
- خشم
- خجالت
- انزجار
- احساسات منفی
بیشتر بخوانید: فلج خواب یا بختک، لحظهای میان رویا و واقعیت
در بیشتر موارد، دیدن کابوس شبانه باعث میشود که شخص از خواب بپرد و البته جزئیات آن را به شکلی واضح به یاد بیاورد. بر همین اساس رویاهای ناراحتکنندهای که باعث بیدار شدن فرد نمیشوند، از این دست نیستند و فقط یک خواب بد محسوب میشوند.
شما ممکن است در طول یک شب چندین بار کابوس ببینید و از خواب بپرید. این موارد که در طول یک شب رخ میدهند و باعث آشفتگی خواب شما میشوند، معمولا موضوعات مشابهی نیز دارند.
بیشتر بخوانید: درمان بی خوابی سالمندان و آرامش ذهن
ارتباط کابوس با دوره REM خواب
کابوسها در طول دوره REM، که آخرین مرحله از یک چرخه خواب است رخ میدهند. حدود 20 تا 25 درصد از کل زمان خواب افراد در دوره REM میگذرد. مرحله REM در طول هر چرخه از خواب طولانیتر میشود و آخرین دوره REM ممکن است یک ساعت طول بکشد.
همین روند باعث میشود که بیشتر کابوسها در یک سوم پایانی شب و در طولانیترین REM خواب رخ دهند. البته لازم است بدانیم که در مواردی از جمله خوابهای وحشتزا ناشی از تروما، مانند افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، این اتفاق میتواند در مراحل اولیه از یک دوره خواب نیز روی دهد.
چه کسانی ریسک بالاتری دارند؟
هر کسی ممکن است کابوس ببیند. با اینکه در بیشتر موارد دلایل این اختلال نامشخص است اما استرس، اضطراب، روال نامنظم خواب یا خستگی زیاد میتوانند ریسک ابتلا به آن را افزایش دهند.
البته دلایل دیگری برای ابتلا به این اختلال خواب وجود دارد که بعضی از بیماریها یا استفاده از برخی داروها را میتوان از جمله آن موارد دانست. داروهای ضدافسردگی و داروهای فشار خون یا ابتلا به بیماری پارکینسون میتوانند باعث ابتلا به این اختلال شوند.
به طور کلی میتوان گفت که ریسک ابتلا به انواع کابوسهایی که باعث اختلال خواب شدید میشوند، در موارد زیر بالاتر است:
- فردی که به یک اختلال خواب دیگر دچار است
- فردی که وضعیت خاص پزشکی دارد
- فردی که از داروهایی خاص استفاده میکند
- فردی که دارای یکی از اختلالات سلامت روان مانند افسردگی، اضطراب یا PTSD است
- فردی که سؤمصرف مواد مخدر دارد
همچنین استرس شدید ناشی از یک رویداد آسیبزا، میتواند باعث دیدن خوابهای وحشتزا یکسان شود. این اتفاق به نوعی شبیه مرور و تجربه کردن دوباره آن موقعیت دردناک و تروماتیک است و میتواند به همان میزان یا بیشتر دردآور باشد.
بیشتر بخوانید :عوارض کم خوابی | با از دست دادن تنها 8 ساعت خواب چه خیانتی به خود میکنیم؟
آیا کابوس دیدن یک اتفاق شایع است؟
کابوسهای گاهبهگاه برای هر کسی ممکن است اتفاق بیفتد اما مورد به شکل یک اختلال نسبتا نادر است. شاخصه اصلی این اختلال در ایجاد بیخوابی و نداشتن خواب کافی به دلیل دیدن مکرر اینگونه خوابها و ترس از خوابیدن است.
آمارها عددی در حدود 2 تا 8 درصد را برای افراد دارای اختلال کابوس تخمین زدهاند که کیفیت خواب آنها در اثر این اختلال به طور محسوسی افت کرده است. بنابراین میتوان گفت که بی خوابی از شایعترین عوارض این اختلال است.
علائم کابوس
- تصاویر بسیار واضح و با جزئیات، ناراحتکننده و نگرانکننده هستند
- اتفاقات معمولا مربوط به تهدیدهای ایمنی یا بقا هستند اما میتوانند موضوعات دیگری نیز داشته باشند
- میتواند باعث بیدار شدن فرد از خواب شود
- احساس ترس، اضطراب، عصبانیت، ناراحتی یا بیزاری به فرد دست میدهد
- ممکن است باعث عرق کردن در تختخواب و تپش قلب شدید شود
- جزئیات آن معمولا بعد از بیدار شدن به یاد فرد میماند
- یادآوری آن باعث احساس ترس و نگرانی و مانع به خواب رفتن دوباره میشود
با این حال کابوس شبانه در صورتی یک اختلال به حساب میآید که شامل موارد زیر باشد:
- دیدن رویای وحشتناک و ناخوشایند که به طور مکرر اتفاق بیفتد
- باعث ناراحتی و نگرانی در تمام طول روز یا ترس و اضطراب از دیدن دوباره کابوس هنگام خواب شود
- باعث بروز اختلالاتی در تمرکز و حافظه فرد شده باشد
- فکر نکردن به تصاویر و موضوعات مرتبط با آن برای شخص دشوار باشد
- باعث خوابآلودگی در طول روز یا خستگی و انرژی کم شده باشد
- در عملکرد فرد برای انجام امور روزمره، درسی یا کاری خللی وارد کرده باشد
- باعث بروز مشکلات رفتاری در زمان خواب یا ترس از تاریکی شده باشد
بیشتر بخوانید: علت بی خوابی کودکان چیست؟
کابوس در کودکان
کودکان سه تا شش ساله بیشترین درگیری را با کابوس شبانه دارند. به طور میانگین حدود 50% کودکان خردسال کابوسهای شدیدی میبینند که باعث میشود والدین خود را نیز بیدار کنند.
دیدن این رویاهای آزاردهنده تا 10 سالگی به اوج میرسند و پس از آن یک روند کاهشی خواهند داشت. با این حال برخی افراد تا سنین نوجوانی و جوانی هم ممکن است کابوس ببینند و در بعضی موارد ممکن است این مشکل به صورت مادامالعمر همراه آنها بماند.
کابوس در بزرگسالان
حدود 50 تا 85 درصد افراد تجربه کابوس دیدن گاهبهگاه را دارند، با این حال با افزایش سن این اتفاق کمتر و با شدت پایینتری روی میدهد.
همچنین زنان بیشتر از مردان در مورد کابوس دیدن گزارش کردهاند که البته این تفاوت میتواند ناشی از مواجه راحتتر آنها با مسائلی چون صحبت کردن از درونیاتشان باشد.
کابوس شبانه، پاراسومنیا و دیگر اختلالات خواب چه ارتباطی با هم دارند؟
بعضی از اختلالات خواب که از موارد دیگر پاراسومنیا (parasomnias) هستند، گاهی با کابوس شبانه اشتباه گرفته میشوند. اختلالاتی چون هراس شبانه (Night Terrors) و اختلال رفتار در REM از جمله این موارد هستند که در ادامه با آنها آشنا میشویم.
هراس شبانه
این اختلال معمولا در کودکان رخ میدهد و باعث بروز رفتارهایی از جمله جیغ زدن، مشت و لگد زدن و بلند شدن از تخت میشود. هراس شبانه معمولا بین دو چرخه REM و non-REM روی میدهد و به شکل ترس و هراس شدید همراه با تپش قلب اتفاق میافتد. این اختلال با تغییر دوره خواب و ناتوانی در بیدار شدن از خواب عمیق بروز پیدا میکند و در اغلب موارد چیزی جز تصاویری محو از خوابی وحشتناک، به یاد شخص نمیماند.
اصلیترین شاخصه این اختلال که آن را از کابوسهای شبانه متمایز میکند زمان رخ دادن آن است. هراسهای شبانه معمولا در یک سوم ابتدایی شب اتفاق میافتند و با تپش قلب شدید همراه هستند.
اختلال رفتاری در دوره REM خواب
ما در خواب تصاویری میبینیم که میتوانند عکسالعملهایی فیزیکی به همراه داشته باشند. این رفتارها حتی ممکن است خشونتآمیز و خطرناک باشند و به صدمه دیدن فرد یا اطرافیان او منجر شوند.
بنابراین این اختلال که در مردان میانسال شایعتر است، از موارد خطرناک اختلال خواب محسوب میشود و به مراقبت پزشکی و رسیدگی فوری نیاز دارد.
بیشتر بخوانید: درمان بی خوابی با 35 روش فوق العاده موثر
تشخیص کابوسها به چه صورت است؟
خودآزمایی
اگر فکر میکنید دچار اختلال کابوس دیدن هستید، با پاسخ دادن به سوالات زیر در مورد لزوم یا عدم لزوم مراجعه به پزشک اطمینان حاصل کنید:
- آیا معمولا به خاطر دیدن خوابهای بد و ناراحتکننده از خواب بیدار میشوید؟
- آیا باعث برانگیختن احساساتی چون ترس، عصبانیت، غم یا انزجار در شما میشوند؟
- آیا در لحظه بیدار شدن هوشیاری و آمادگی ذهنی لازم را دارید؟
- آیا میتوانید جزئیات آنها را به خاطر بیاورید؟
- معمولا در چه زمانی از خواب رخ میدهند؟ آیا معمولا در دورههای آخر (REM) خواب شما هستند؟ آیا بیشتر در نزدیکی صبح روی میدهند؟
- آیا معمولا بعد از دیدن کابوسها، برای دوباره به خواب رفتن مشکل دارید؟
در صورتی که جواب شما به این سوالات مثبت است، باید این مشکلات خواب را با پزشک عمومی خود یا یک متخصص خواب مطرح کنید. پزشک با معاینه شما و رد هرگونه علت یا عوارض زمینهای دیگر، به تشخیص دقیق علل و عوامل بروز این اختلال میپردازد.
تشخیص
پزشک باید بداند که کابوسهای شما از چه زمانی شروع شدهاند، میزان تکرار آنها چقدر است و محتوای غالب آنها چیست. سوابق پزشکی شما، از جمله داروهایی که مصرف میکنید یا در گذشته مصرف میکردید، در تشخیص پزشک موثر هستند.
همچنین اگر خودتان یا شخصی از خانواده دچار دیگر اختلالات خواب هستید لازم است تا پزشک را در جریان قرار دهید.
ممکن است لازم باشد که یک دفترچه روزانه برای ثبت برنامه خواب و جزئیات کابوسها درست کنید. نوشتن خاطرات خواب به مدت دو هفته به پزشک کمک میکند تا الگوهای خواب شما را بررسی کند. این دادهها به او سرنخهایی درباره علت مشکل شما و نحوه اصلاح آن میدهد.
در بیشتر موارد، برای تشخیص اختلال کابوس نیازی به انجام آزمایشات و تستهای خواب نیست. در موارد بسیار شدید یا زمانی که احتمال وجود مشکلاتی اساسی در سلامتی فرد وجود داشته باشد، ممکن است مطالعات بیشتر و تخصصیتری روی فرد و روانشناسی خواب او انجام گیرد.
کابوسها را چگونه کنترل کنیم؟
کابوسها در بیشتر موارد به درمان پزشکی نیازی ندارند و معمولا با بهبود عادات خواب و بالا بردن کیفیت زندگی، کمتر احتمال بروز مییابند.
با این حال در مواردی که فرد به دلیل دیدن کابوسهای مکرر دچار اختلالات شدید خواب و خوابآلودگی در طول روز شده است، مراجعه به متخصص ضروری است.
انواع راههای درمانی برای کنترل این اختلال و عوارض کابوس دیدن مکرر عبارتاند از:
- مشاوره
- درمان از طریق تمرین مجسم کردن کابوس
- حساسیتزدایی سیستماتیک
- مدیریت استرس
بیشتر بخوانید: درمان کابوس؛ با خوابهای وحشتناک خداحافظی کنید
مشاوره و رواندرمانی
درمانگر میتواند به شما در یافتن دلایل زمینهای که منجر به بروز این اختلال شدهاند کمک کند. این امر نیاز به پردازش افکار و احساسات شما دارد که طی جلسات مشاوره میتوان به آنها پرداخت. درمانگر همچنین با شناسایی و مشخص کردن ابعاد موضوع، میتواند راهکارهایی را برای رفع این دلایل پیش روی شما قرار دهد.
اگر کابوسها بر اثر یک رویداد تروماتیک رخ داده باشند، ممکن است به جلسات درمانی طولانیتر و پیچیدهتری احتیاج داشته باشید تا همه ابعاد آسیب برای درمانگرتان مشخص شوند.
درمان از طریق تجسم دوباره کابوس (IRT)
روش درمانی Imagery rehearsal therapy یا IRT یک درمان رفتاری-شناختی برای کاهش تعداد و شدت کابوسها است. این رویکرد به شما کمک میکند تا کابوسها را با نتایج دیگری مجسم کنید، به ترستان از چیزی که میبینید مسلط شوید و ذهنتان را برای مواجه دوباره با آن تصاویر آماده کنید.
حساسیتزدایی سیستماتیک
این رویکرد شامل قرار گرفتن تدریجی در معرض محتوایی است که باعث برانگیخته شدن احساسات شما میشود. هدف از این شیوه درمانی، کاهش پاسخ احساسی شما به عواملی است که باعث ترس، نگرانی یا ناراحتی میشوند.
این روش برای افرادی که بعد از مواجهه با ضربهای شدید دچار کابوسهای پی در پی میشوند میتواند موثر باشد.
مدیریت استرس
مدیریت استرس در زندگی میتواند به مدیریت کابوسهای شما کمک کند. این روش شامل تمرینات آرامسازی است و باعث میشود که بتوانید اضطراب و تنشی که مانع از خوابیدن شما میشود را کنترل کنید. همچنین به کمک این شیوه درمانی، با در دست گرفتن کنترل استرس خود میتوانید پس از یک کابوس دوباره به خواب بروید.
بیشتر بخوانید : کم خوابی و عوارض پنهان اختلالات خواب
نکاتی برای والدین
اکثر بچهها کابوس میبینند و این به مسائل مختلفی از جمله گسترش دامنه تخیل آنها مرتبط است. در بیشتر این موارد جای نگرانی نیست و میتوان با بهبود شرایط خواب، تغییر در عادات روزمره و رعایت نکاتی ساده دفعات و شدت این عارضه را کاهش داد.
در ادامه چند نکته که میتوانند در بهبود کیفیت خواب فرزند شما موثر باشند را ذکر میکنیم:
- برای کودک خود یک پتو یا یک عروسک مناسب تختخواب (مانند حیوانات پارچهای) فراهم کنید. همراه داشتن یک وسیله مخصوص در زمان خواب میتواند به بالا بردن احساس امنیت بچهها کمک کند.
- نور اتاق خواب را تنظیم کنید به طوری که فرزند شما احساس آرامش و امنیت کند.
- زمانی که کودکتان از خواب میپرد، سریعا واکنش نشان دهید تا فرصتی برای ترس و احساس تنهایی به وجود نیاید.
- در طول روز با کودک خود راجع به کابوسهایی که میبیند و احساساتی که از آنها به او منتقل میشود صحبت کنید.
- به کودک خود اطمینان دهید که دیدن کابوس برای بچهها و حتی بزرگسالان طبیعی است و میتواند با غلبه بر آنها دوباره خواب آرام را تجربه کند.
- در صورتی که کابوسهای فرزندتان به طور مکرر اتفاق میافتند و باعث بروز اختلالات خواب و احساس خستگی در طول روز میشوند پزشک او را در جریان قرار دهید.
دیدن کابوسهای مکرر، خستگی و خوابآلودگی در طول روز، اضطراب برای به خواب رفتن از ترس دیدن دوباره کابوس، مشکلات مربوط به تمرکز یا حافظه، فکر کردن مداوم به تجربیات و تصاویر آزاردهنده کابوسها، ناراحتی و انرژی پایین و مختل شدن عملکرد فرد در محل کار، مدرسه یا موقعیتهای اجتماعی همگی از نشانههای این اختلال هستند.
در صورت مواجهه با این علائم و چنانچه با رعایت نکاتی که گفته شد در خودتان تغییر و بهبودی مشاهده نکردید به پزشک متخصص مراجعه کرده و برای کنترل کابوسهای خود اقدام کنید.