آنغوزه گیاهی با 8 خواص از کنترل سرطان، دیابت تا بیماری‌های گوارشی
آنغوزه گیاهی ارزشمند، با بویی نسبتا نامطبوع و تند گوگردی (بوی سیر متعفن) و خواص دارویی فراوان است که برخی محققین از آن به عنوان غذای خدایان باستان نام برده‌اند. آنغوزه صمغ اولئورزینی یا شیره حاصل از تیغ زدن پایین ساقه گیاهی است که با نام علمی ferula assa-foetida شناخته می‌شود.
نام علمی این گیاه از واژه فارسی aza (assa) به معنی صمغ و واژه لاتین foetid که ریشه آن به لغت fetid به معنای بدبو برمی‌گردد؛ گرفته شده است. این گیاه در کشورمان به نام‌های آنغوزه هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگُدان و در کتاب‌های طب سنتی به انجُدان معروف است.
تاریخچه گیاه آنغوزه نشان می‌دهد که برای عملکرد دستگاه گوارش مناسب بوده و به عنوان سبزی مصرف می‌شده است. آنغوزه در هند کاربردهای دارویی فراوانی دارد. بسیاری از مردم از بوی آن متنفرند و با استنشاق آن حالت تهوع پیدا می‌کنند؛ اما دانستن نحوه استفاده از این گیاه فوق‌العاده باعث می‌شود تا بتوان دلیل استفاده هندی‌ها از آن را بدون اذیت شدن از بوی بد آن درک کرد.
بیشتر بخوانید: زنجبیل| 6 خاصیت مهم این گیاه و فواید درمانی آن را بشناسید
آنغوزه چیست؟
آنغوزه با نام علمی ferula assa-foetida از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان است. این گیاه علفی چند ساله کرک‌دار، بوته‌ای یا درختچه‌ای و مونوکارپیک است (بسته به شرایط محل رویش، سال پنجم یا ششم و به گفته برخی از محققین پس از 6 تا 10 سال به سمت گل‌دهی می‌رود) و سپس دوره رویشی آن به پایان می‌رسد. در پنج سال اول دارای تعدادی برگ واقع بر روی زمین میباشد. به تدریج از بین برگهای آن ساقه‌ای راست، تقریبا استوانه‌ای و گوشت‌دار خارج می‌شود که ارتفاعی تا حدود 2 متر پیدا خواهد کرد.
بیشتر بخوانید: مریم گلی | یک ادویه با 5 خاصیت دارویی فوق‌العاده
قطر ریشه این گیاه بر حسب سن آن متفاوت و حدود 7 تا 10 سانتیمتر است. این ریشه معمولا تا عمق 30 تا 40 سانتیمتری در خاک فرو می‌رود و در حفاظت خاک نیز اهمیت فراوانی دارد. میوه آن شیزو کارپ (دو فندقه) به رنگ قهوه‌ای تیره یا خرمایی بوده و بوی تندی دارد. دو فندقه زمان رسیدن از هم جدا شده و هر کدام تبدیل به بذر شده و ریزش می‌کند. تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق بذر آن است.
این گیاه دارویی قرن‌هاست که کشت و برداشت می‌شود، همه موارد رشد و خواص آن به نوع گیاه بستگی دارد، در هر صورت مواردی مانند برگ توری و گل‌های زیبای آن امکان رشد را در وزارت کشاورزی آمریکا فراهم کرده است. این گیاه از افغانستان و کشورهای شرقی به ایران نیز رسیده و بیشتر مصرف دارویی دارد. در آشپزی نیز به عنوان محرک مغز، ضد یبوست و مناسب برای سیستم تنفسی استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید: رزماری و ۱۳ خاصیت از رشد مو تا تسکین درد
این گیاه به‌خودی‌خود در ماسه‌ها و جزایر رشد می‌کند و قدمت کاشت آن به قرن 12 میلادی می‌رسد. بین یک و نیم تا دو متر رشد کرده و برگ‌ها و گل‌های آن مشابه گیاه جعفری است. گل‌های زرد و سبز کم‌رنگ این گیاه، چتری و میوه آن بیضی‌شکل و صاف است، گل‌دهی آن چند سال طول کشیده و بعد از یک‌بار گل دادن می‌میرد.
طیف وسیعی از کاربردهای آنغوزه نشان می‌دهد که بوی نامطبوع و تند آن اغلب مشکل‌ساز محسوب می‌شود. برگهای آن مانند سایر سبزی‌ها پخته و به عنوان نوعی غذا مصرف خواهد شد. همچنین از نشاسته ریشه آن می‌توان حلیم یا فرنی پخت.
جوشاندن آن تا حدود زیادی بوی بد آن را از بین برده و آن را لذیذتر می‌کند. صمغ چسبنده آن را جایگزین سیر می‌کنند؛ هرچند طعم و بوی آن تندتر از سیر است و خیلی‌ها آن را دوست ندارند. آنغوزه به سس غربی نیز معروف است. در هند و افغانستان، این گیاه هنوز در غذا به عنوان طعم‌دهنده و از خواص آن برای سلامت دستگاه گوارش استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید: درمان سرماخوردگی با داروهای سنتی چینی
ترکیبات آنغوزه
آنغوزه مرغوب دارای 64 درصد رزین، 25درصد صمغ، 3 تا 7درصد اسانس، 28/1درصد اسید فرولیک و مقدار بسیار جزئی ازوانیلین است. رزین آنغوزه حاوی آسارزینوتانول‌های نوع A و B، اببلیفرون و 4 ترکیب ناشناخته دیگر است. رزین تازه، سفید مایل به خاکستری است اما پس از خشک شدن به رنگ کهربایی عمیق درمی‌آید.
اسانس این گیاه دارویی مایعی صاف، بی‌رنگ و زرد روشن یا قهوه‌ای با بوی تند است و شامل دو نوع ترپن، پینن با ترکیبات گوگردی است که 65درصد آن را تشکیل می‌دهند. بر اساس تحقیقات انجام گرفته که بر میزان عناصر موجود در گیاه تاکید دارد، عناصری از قبیل آهن، استرانسیم، روی و مس به میزان قابل‌توجهی در این گیاه وجود دارند.
بیشتر بخوانید: داروهای خانگی برای رشد مژه ها
مایع صاف آنغوزه گاهی دارای بوی بسیار بد بوده و در مقابل هوا به سرعت اکسید خواهد شد. اسانس آنغوزه دارای ترکیبات گوگردداری نظیر بوتیل پروپنیل دی سولفات است که 65درصد آن را در بر می‌گیرد. همچنین درصدهای کمتری از آلفا-پنین، بتا- سیس- 3 پینن، کارن، آلفا اوسمین و هومولن در آن وجود دارد. این ترکیب‌ها در اثر اکسیداسیون، تبدیل به سزکویی ترپن میشوند که بوی آن شبیه به اسطوخودوس است.
بیشتر بخوانید: درمان عرق زیر بغل با راهکارهای خانگی + درمان های پزشکی
انواع آنغوزه
این گیاه در دو نوع معطر و بد بو وجود دارد که در ایران نوع بدبوی آن برای کاربردهای درمانی کشت می‌شود.
انواع شیره آنغوزه
شیره آن نیز در دو نوع اشکی و توده‌ای وجود دارد:
1. نوع اشکی یا دانه‌ای
اولین برداشت شیره بدون شکستن سطح مقطع گیاهی و از نوع اشکی خواهد بود. این نوع شیره بهترین و کمیاب‌ترین نوع شیره آنغوزه است که اغلب از نظر ظاهری صاف، بیضی و به اندازه فندق است. شیره اولیه به طور طبیعی از ساقه گیاه به مقدار کم خارج شده، نرم و بدون خاک خواهد بود. اگر سطح مقطع گیاه شکسته شود شیره به‌دست‌آمده، سفید مایل به زرد یا گلی می‌شود.
بیشتر بخوانید : چای سبز یا قهوه؟ کدام برای سلامتی مناسب است؟
2. نوع توده‌ای
هنگامی که ساقه گل پس از آماده‌سازی گیاه تراشیده می‌شود، شیره‌ای به رنگ زرد متمایل به قرمز، قهوه‌ای و خاکستری مایل به قهوه‌ای از قسمت تیغ خورده خارج می‌شود. این شیره از نوع اشک سخت‌تر و ناخالص‌تر بوده و کاه و حتی قسمت‌هایی از ریشه و تکه‌های برگ در آن یافت می‌شود. شیره نوع توده‌ای به دلیل ناخالصی بسیار، کم‌ارزش‌تر از نوع اشکی است.
بیشتر بخوانید: گلنار فارسی؛ معجزه‌ای برای پیشگیری و درمان بیماری‌های مختلف
مصارف درمانی گیاه آنغوزه در طب سنتی کشورهای مختلف
در افغانستان جوشانده صمغ آنغوزه برای درمان هیستری، سیاه‌سرفه و زخم معده مصرف می‌شود.
در برزیل جوشانده برگ‌ها و ساقه‌های خشک‌شده این گیاه به عنوان محرک جنسی در مردان استفاده می‌شود. عصاره برگ‌ها و ساقه‌های خشک آنغوزه به طور کلی به عنوان داروی نیروبخش کاربرد خوراکی دارد. پودر صمغ آن نیز عنوان چاشنی غذا مصرف می‌شود.
بیشتر بخوانید: قره قاط و معرفی ۱۳ خاصیت دارویی و سنتی این میوه جنگلی
در چین جوشانده این گیاه به عنوان داروی ضد کرم، مصرف خوراکی دارد.
مصری‌ها صمغ آنغوزه را به عنوان داروی ضد آبستنی قبل یا بعد از مقاربت جنسی در اطراف واژن استفاده می‌کنند. همچنین جوشانده ریشه‌های خشک‌شده این گیاه را به عنوان داروی ضد انقباض و تشنج، ادرارآور، کرم‌زدا و مسکن می‌نوشند.
مردم هندوستان صمغ آن را با گل‌کلم سفید و سنگ نمک مخلوط نموده، به وسیله سرکه رقیق کرده و به عنوان داروی سقط جنین استفاده می‌کنند. در هندوستان از جوشانده صمغ آنغوزه به عنوان داروی ضد نفخ، ضد انقباض و خلط‌آور در برونشیت مزمن استفاده می‌کنند.
بیشتر بخوانید : جاوشیر چیست، بررسی فواید آن بر اعصاب و بیماری های سرد بلغمی
هندی‌ها صمغ رزینی آنغوزه را که با نمک و شیره پوست درخت مخلوط شده است به صورت موضعی برای دل‌درد و جوشانده صمغ خشک‌شده را به عنوان ادویه قاعده‌آور می‌خوردند. همچنین از ترکیب آنغوزه با فلفل قرمز کوبیده به عنوان داروی مبارزه با بیماری وبا اسم می‌برند.
در مالزی صمغ آنغوزه توسط بانوان در درمان عدم قاعدگی، در مراکش به عنوان داروی ضد صرع و در نپال از عصاره آبی این گیاه به عنوان داروی ضد کرم به صورت خوراکی استفاده می‌شود.
در عربستان صمغ خشک‌شده برای سیاه‌سرفه، تنگی نفس و برونشیت مصرف داشته و در آمریکا به عنوان افزاینده قاعدگی، خلط‌آور، ضد کرم و محرک مغز و اعصاب کاربرد خوراکی دارد.
همچنین برخی از محققین ادعا کرده‌اند که آنغوزه یک داروی ضد تشنج توانمند است.
بیشتر بخوانید : خواص اسپند| آشنایی با مهمترین فواید و عوارض آن
خواص دارویی گیاه آنغوزه
آنغوزه ضد تشنج، ضد کرم و دارای خاصیت قاعده‌آوری است. در درمان و کنترل بیماری‌های عصبی دستگاه تنفسی، اسپاسم حنجره و دستگاه هضم، آسم و رفع یبوست نیز کاربرد فراوانی دارد.
1. گوارش
تاثیر آنغوزه بر ماهیچه‌های صاف مجاری گوارش نشان داده است که این ماده انقباضات ماهیچه صاف ناشی از تاثیر هیستامین را خنثی می‌کند. علاوه بر این، یافته‌ها حاکی از آن است که رزین این گیاه، مانع از زخم معده ناشی از تجویز آسپرین خواهد شد. این پیشگیری با تحریک در ترشح موسین در معده به وجود می‌آید و تا کاهش تولید اسید و پپسین ادامه پیدا می‌کند.
بیشتر بخوانید: درمان خانگی مسمومیت غذایی؛ درمان به راحتی ابتلا
2. اثرات ضدویروسی
گزارش یک مطالعه نشان می‌دهد که رزین آنغوزه موجب مهار ویروس آنفولانزا نوع A خواهد شد. علاوه بر این در مهار تکثیر رینو ویروس (یک ویروس انسانی) نیز اثر قابل‌توجهی داشته است.
3. اثرات ضد سرطانی
تجویز یکی از مواد مهم تشکیل‌دهنده رزین آنغوزه به نام فارنسی فرول در مهار فاکتور رشد اندوتلیوم عروق موثر واقع شده است. مهار این فاکتور رشد موجب مهار سلول‌های سرطانی در تکثیر، جابه‌جایی، تهاجم، تشکیل عروق و تولید بافت همبند می‌شود.
تجویز خوراکی شیر آنغوزه به موش آزمایشگاهی موجب کنترل رشد سرطان پستان ناشی از تجویز نیتروزاوره شد. در این مقاله از مجله سلامت سیوطب گزارش شده که تجویز آن موجب محدودیت در فعالیت گلوتاتیون اس ترانسفراز، سوپر اکسید دیسموتاز، کاتالاز و گلوتاتبون شده است.
همچنین رزین آنغوزه موجب بازسازی سیستم آنتی‌اکسیدانی ناشی از تجویز نیتروز اوره می‌شود. بر اساس یک تحقیق، تجویز رزین آن از رشد سلول‌های سرطان پستان ناشی از نیتروز اوره پیشگیری کرده و زمان نهان تا ظهور سرطان را به تاخیر می‌اندازد.
در مطالعه‌ای دیگر، تجویز ماده سرطان‌زا روی پوست که موجب تضعیف سیستم آنتی‌اکسیدانی در سلول‌های پوستی و تشکیل سلول‌های سرطانی می‌شد با پیش درمانی رژیم آنغوزه موجب بازسازی سیستم آنتی‌اکسیدانی و پیشگیری از سرطانی شدن سلول‌های پوست شده است.
آنزیم متالوپروتیناز تولیدی توسط سلول‌های سرطانی، نقش مهمی در تحریک تهاجم سلول‌های سرطانی و ایجاد التهاب دارد. تجویز رزین آنغوزه موجب مهار فعالیت این آنزیم و در نتیجه مهار تهاجم سلول‌های سرطانی شد.
4. فشار خون
در یک مطالعه تاثیر رزین آنغوزه بر انقباضات بافت جدا شده ناشی از تاثیر استیل کولین، هیستامین و پتاسیم کلرید بررسی شد. یافته‌های به‌دست‌آمده نشان داد که این رزین، انقباض‌های ناشی از مواد ذکرشده روی ماهیچه‌ی صاف را مهار می‌کند و اثر آن در مهار فشار خون موثر است.
بیشتر بخوانید: علائم فشار خون بالا؛ از سردردهای شدید و خونریزی بینی تا خستگی و عدم تمرکز
5. اثر ضد انگل
بر اساس گزارشی از یک مطالعه، رزین به‌دست‌آمده از ریشه و ساقه آنغوزه رشد انگل تریکوموناس واژینال را در مقایسه با مترانیدازول در محیط آزمایشگاه به طور قابل‌توجهی مهار کرده است. تجویز خوراکی شیره و روغن این گیاه به موش آلوده به انگل شیستو نشان داد که رزین آنغوزه تاثیر بیشتری نسبت به روغن آن در کاهش کرم و تعداد تخم‌ها دارد.
بیشتر بخوانید: انگل چیست؟ نشانه های وجود انگل در بدن چیست؟
6. اثر ضد دیابتی
رزین آنغوزه سلول‌های لوزالمعده را در مقابل آسیب ناشی از تجویز آلوکسان محافظت می‌کند. یافته‌های یک مطالعه نشان داد که تجویز رزین این گیاه دارویی موجب کاهش قند خون در موش‌های دیابتی و افزایش غلظت انسولین در آن‌ها شده است.
بیشتر بخوانید: درمان دیابت نوع دو یا مدیریت و کنترل علائم ؟
7. اثر حشره‌کشی
در بررسی اثر حشره‌کشی عصاره گیاهان آنغوزه، خرزهره و اسطوخودوس بر روی شپش آرد، مشخص شد که عصاره آنغوزه نسبت به دو گیاه دیگر دارای بیشترین خاصیت حشره‌کشی است.
8. اثرات ضد قارچی
با توجه به یک بررسی اثر اسانس آنغوزه علیه عوامل مولد موکورمایکوزیس استفاده شد. نتایج نشان داد که این اسانس دارویی از تولید افلاتوکسین توسط قارچ جلوگیری می‌کند.
بیشتر بخوانید: فلوس و روش استفاده برای درمان یبوست، نقرس و درد مفاصل
عوارض جانبی آنغوزه
- در برخی افراد باعث تهوع، سرگیجه، سوزش سر دل و… می‌شود
- استفاده زیاد از این گیاه احتمال ایجاد گلودرد، تورم لب‌ها، آروغ زدن، نفخ شکم و اسهال را بالا می‌برد
- در افراد مبتلا به بیماری عصبی مرکزی باعث ایجاد اثرات تحریک‌کننده ناخواسته خواهد شد
- افراد مبتلا به صرع نباید از این گیاه استفاده کنند زیرا امکان دارد باعث تشنج شود
- در برخی افراد باعث ایجاد حساسیت‌های پوستی مانند قرمزی، خارش و تحریک پوست خواهد شد
- مصرف زیاد آنغوزه باعث سرگیجه و سردرد و از دست دادن هوشیاری در حین کار می‌شود
- افراد مبتلا به فشار خون بالا یا پایین نباید از این گیاه استفاده کنند
بیشتر بخوانید: سورنجان چیست و چگونه گیاهی سمی قابلیت درمانی دارد
یادداشت پایانی
در آزمایش‌های حیوانی و انسانی تجویز صمغ ریشه گیاه آنغوزه دارای اثرات فارماکولوژیک گسترده‌ای بوده است. خواص بسیار ارزشمند صمغ ریشه این گیاه و همچنین تجویز فراوان آن در طب سنتی باعث شده است که آنغوزه در بیماری‌های اختلالات گوارشی، سرطان، دیابت و فشار خون بالا به عنوان دارو تجویز شود.
علاوه بر خواص دارویی آنغوزه، این گیاه به عنوان طعم‌دهنده سس‌ها، زردچوبه و ترشیجات و همچنین به دلیل خاصیت آنتی‌بیوتیکی استفاده فراوانی دارد. با توجه به ویژگی‌های درمانی این گیاه، قبل از مصرف صمغ آن جهت پیشگیری و درمان بیماری‌های متعدد، انجام آزمایش‌های بالینی ضروری خواهد بود.