دوپامین و تاثیر آن بر 3 بیماری؛ پارکینسون، چاقی و سلامت روان

دوپامین مسئول اجازه دادن به ما برای احساس لذت، رضایت و انگیزه است. وقتی احساس خوبی داریم و به چیزی دست یافته‌ایم، به این دلیل است که دوپامین در مغز ما افزایش یافته است.

با توجه به این موضوع برخی افراد میل بیشتری به تجربه این احساس لذت ناشی از دوپامین دارند که در نتیجه بسیاری از تجربیات خوشایند مانند خوردن غذاهای خوب، رابطه جنسی، برنده شدن در مسابقه یا بازی و کسب درآمد به دست می‌آید. این در حالی است که برخی افراد می‌خواهند این احساس را با مصرف مواد مخدر یا الکل تجربه کنند که باعث بروز مشکلات سلامتی و رفتاری در آن‌ها می‌شود.

گفتنی است که دوپامین، این انتقال‌دهنده عصبی بر کنترل حافظه، خلق و خوی، خواب، یادگیری، تمرکز و حرکات بدن نیز نقش دارد. در ادامه این مقاله از مجله علمی پزشکی سیوطب به بررسی بیشتر دوپامین خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

 

نگاهی کلی به موضوع این مقاله

• دوپامین به عنوان انتقال‌دهنده عصبی و پیام‌رسان شیمیایی شناخته می‌شود
• این ماده بر عملکردهای مختلف بدن مانند خواب، ضربان قلب و یادگیری تاثیرگذار است
• کم یا زیاد شدن Dopamine در مغز با ابتلا به مشکلات سلامت روان مرتبط است
• داروهایی برای کنترل میزان دوپامین در بدن تولید شده است تا علائم بیماری‌های ناشی از عدم تعادل این ماده در بدن کاهش یابند
• با روش‌های طبیعی امکان افزایش این ماده در بدن وجود دارد

بیشتر بخوانید: تشنج در خواب، اختلالی شایع‌تر از میگرن، سکته مغزی و آلزایمر

دوپامین چیست؟

دوپامین (Dopamine) نوعی انتقال‌دهنده عصبی است که بدن آن را می‌سازد و سیستم عصبی از آن برای ارسال پیام بین سلول‌های عصبی استفاده می‌کند. به همین دلیل است که گاهی اوقات به آن پیام‌رسان شیمیایی نیز می‌گویند.

دوپامین در احساس لذت ما نقش دارد. لذت بخش بزرگی از توانایی منحصر به فرد انسان در تفکر و برنامه‌ریزی است و به ما کمک می‌کند تلاش کنیم، تمرکز کنیم و چیزهای جالب پیدا کنیم.

بدن Dopamin را در چهار مسیر اصلی در مغز پخش می‌کند. به طور کلی مانند بسیاری از سیستم‌های دیگر بدن، تا زمانی که مشکلی در میزان این ماده یا مسیرهای آن پیش نیاید متوجه آن نخواهیم شد. زیاد یا کم شدن این ماده منجر به طیف وسیعی از مشکلات سلامتی می‌شود که بعضی از آن‌ها مانند بیماری پارکینسون جدی هستند و بعضی دیگر وخامت کمتری دارند.

بیشتر بخوانید: درمان لرزش در تمام اعضای بدن و دلایل رعشه در جوانی و کهنسالی

مبانی یا پایه دوپامین و تاثیر آن در بدن

Dopamine در مغز طی فرآیند دو مرحله‌ای ساخته می‌شود. در این فرآیند ابتدا اسید آمینه تیروزین به ماده‌ای به نام دوپا و سپس به دوپامین تبدیل خواهد شد. این پیام‌رسان بر بسیاری از بخش‌های رفتار و عملکردهای فیزیکی تاثیر می‌گذارد، مانند:

1. یادگیری
2. انگیزه
3. ضربان قلب
4. عملکرد عروق خونی
5. عملکرد کلیه
6. شیردهی
7. خواب
8. حس و حال کلی
9. توجه
10. کنترل حالت تهوع و استفراغ
11. پردازش درد
12. جنبش

محققین معتقدند که این ماده به عنوان هورمون نیز عمل می‌کند. دوپامین، اپی نفرین و نوراپی نفرین، کاتکول آمین‌های (catecholamines) اصلی هستند. این هورمون‌ها توسط غده فوق کلیوی ساخته می‌شوند؛ غده کوچکی به شکل کلاه در بالای هر یک از کلیه‌ها قرار دارد. لازم به ذکر است که Dopamine نوعی هورمون عصبی است که توسط هیپوتالاموس در مغز ترشح می‌شود.

بیشتر بخوانید: درمان تیک عصبی و روش‌های مدیریت سندرم تورت

تاثیرات دیگر دوپامین در بدن

این ماده در بدن بر موارد زیر اثر می‌گذارد:

• باعث شل شدن رگ‌های خونی می‌شود (در دوزهای کم، به عنوان گشادکننده عروق عمل می‌کند) یا باعث منقبض شدن آن‌ها می‌شود (در دوزهای بالا، به عنوان منقبض‌کننده عروق عمل می‌کند)
• افزایش دفع سدیم (نمک) و ادرار از بدن
• کاهش تولید انسولین در لوزالمعده
• حرکت محتوای دستگاه گوارشی را کند و از پوشش دستگاه گوارش محافظت می‌کند
• کاهش فعالیت لنفوسیت‌ها در سیستم ایمنی بدن

بیشتر بخوانید: چرایی بروز اختلال تیک در افراد مختلف و صفر تا صد آن

دوپامین چگونه باعث ایجاد احساس شادی در افراد می‌شود؟

Dopamine به عنوان هورمون احساس خوب شناخته می‌شود و به ما حس لذت می‌دهد. همچنین به ما انگیزه می‌دهد تا زمانی که احساس لذت می‌کنیم کاری را انجام دهیم.

دوپامین بخشی از سیستم پاداش است. این سیستم از دیدگاه تکاملی طراحی شده تا زمانی که کارهایی را که برای زنده ماندن باید انجام دهیم – خوردن، نوشیدن، رقابت برای زنده ماندن و تولید مثل – به ما پاداش دهد.

در این حالت مغز ما به سختی به دنبال رفتارهایی است که باعث تولید دوپامین و آزاد شدن آن می‌شود. وقتی کاری لذت بخش انجام می‌دهیم، مغز مقدار زیادی Dopamine آزاد می‌کند؛ در آن زمان ما احساس خوبی خواهیم داشت و بیشتر به دنبال این احساس هستیم.

به همین دلیل است که غذاهای ناسالم، مواد مخدر یا حتی شکر اعتیادآور هستند؛ زیرا باعث آزاد شدن مقدار زیادی Dopamine در مغز می‌شوند.

بیشتر بخوانید : گردن درد عصبی، شناخت عوامل خطر و راهکارهای تشخیص

نقش دوپامین در سلامت روان

مشخص کردن یک علت واحد برای اکثر اختلالات و چالش‌های سلامت روان دشوار است. اما مشکلات سلامت روان اغلب با مقدار زیاد یا خیلی کم دوپامین در بخش‌های مختلف مغز مرتبط هستند. اختلالات و مشکلات روانی مرتبط با Dopamine عبارتند از:

بیشتر بخوانید : بیماری پارکینسون؛ معرفی ۴ عامل موثر در ابتلا به این عارضه

روان‌گسیختگی

دهه‌ها پیش محققان بر این باور بودند که علائم روان گسیختگی ناشی از سیستم دوپامین بیش فعال است. اکنون دانشمندان متوجه شده‌اند که بعضی از مشکلات روان گیسختگی به دلیل وجود بیش از حد این ماده شیمیایی در بخش‌های خاصی از مغز به وجود می‌آیند مانند توهم و هذیان.

همچنین فقدان دوپامین در قسمت‌های دیگر نشانه‌های متفاوتی مانند بی‌انگیزگی و بی‌میل را ایجاد می‌کند.

بیشتر بخوانید: درد دست چپ و رابطه آن با بروز سکته و بیماری قلبی

بیش فعالی

محققین نمی‌دانند که چه چیزی باعث اختلال بیش فعالی کمبود توجه یا ADHD (attention deficit hyperactivity disorder) می‌شود. بعضی تحقیقات نشان می‌دهند که امکان دارد این مشکل به دلیل کمبود دوپامین ایجاد شود. همچنین ممکن است که بیش فعالی به دلیل نقص و مشکلاتی در ژن‌های فرد به وجود بیاید.

جالب است که بدانید داروی ADHD متیل فنیدات (ریتالین) باعث افزایش تولید Dopamine می‌شود.

 

سوء مصرف مواد مخدر و اعتیاد

مواد مخدری مانند کوکائین باعث افزایش سریع و زیاد دوپامین در مغز می‌شوند و احساس لذت طبیعی ناشی از آن را تا حد زیادی به وجود می‌آورند؛ اما باید گفت که مصرف مکرر مواد مخدر آستانه سطح لذت را بالا می‌برد. این به این معنی است که فرد برای رسیدن به همان اوج قبلی یا اولیه باید مصرف کوکائین را بیشتر کند.

این در حالی است که بعضی داروها باعث کاهش تولید Dopamine در بدن به صورت طبیعی می‌شوند. به همین دلیل وقتی هوشیار هستیم، دچار افت لذت و عواطف می‌شویم.

بیشتر بخوانید: سندروم پای بی قرار و روش‌های درمانی خانگی و دارویی

مقدار مناسب دوپامین در بدن

اگر تعادل مناسبی از این ماده در بدن وجود داشته باشد، آنگاه فرد احساسات زیر را خواهد داشت:

• خوشحال
• با انگیزه
• هوشیار و زیرک
• متمرکز

بیشتر بخوانید: درمان ام اس یا مالتیپل اسکلروزیس با داروهای بهبودبخش

سطح دوپامین پایین

اگر سطح آن پایین باشد، فرد احساسات زیر را تجربه می‌کند:

• خستگی
• بی‌انگیزگی
• نارضایتی

 

همچنین ممکن است دچار موارد زیر شود:

• از دست دادن حافظه
• نوسانات خلقی
• مشکلات خواب
• مشکلات تمرکز
• میل جنسی کم

بیشتر بخوانید: از صرع نترسید | مهم‌ترین چیزهایی که باید در مورد صرع بدانید

سطح دوپامین بالا

اگر سطح Dopamine بالا باشد، آنگاه فرد دچار احساسات زیر می‌شود:

• سرخوشی
• پر انرژی
• میل جنسی بالا

جنبه‌های منفی داشتن سطوح بالای این ماده عبارتند از:

• داشتن مشکل در خواب
• داشتن کنترل ضعیف
• تهاجمی‌تر بودن

باید گفت که Dopamine و خواب رابطه مستقیمی با هم دارند. هر چه این ماده در بدن بیشتر باشد، فرد بیشتر دچار کم خوابی و مشکلات مربوط به خواب می‌شود.

بیشتر بخوانید : اختلال خواندن یا دیسلکسیا؛ درمان با ۹ روش ساده و بدون نیاز به دارو

افزایش دوپامین باعث چه بیماری می‌شود؟

افزایش یا کاهش این ماده در بدن علاوه بر سلامت روان با بیماری‌های دیگری نیز مرتبط است. همان‌طور که گفته شد افزایش میزان دوپامین در بدن با مشکلات سلامت روان مانند روان گیسختگی و بیش فعالی ارتباط دارد. از طرف دیگر کاهش آن با بیماری‌های دیگر مانند پارکینسون، چاقی و سندروم پای بی‌قرار مرتبط است. در ادامه بیشتر با تاثیر این ماده در ابتلا به بعضی بیماری‌ها آشنا خواهیم شد.

بیشتر بخوانید: خودکشی؛مرگ خودخواسته یا تحمیل شرایط زندگی؟ انتخاب ۱۶ میلیون نفر

تاثیر دوپامین در بیماری پارکینسون

Dopamine، نورون‌های مغز را قادر می‌سازد تا ارتباط برقرار کرده و حرکت بدن را کنترل کنند. در پارکینسون یک نوع نورون به طور پیوسته تحلیل می‌رود و دیگر سیگنالی برای ارسال ندارد، بنابراین بدن، دوپامین کمتری تولید می‌کند. این عدم تعادل شیمیایی باعث بروز علائم فیزیکی می‌شوند که شامل موارد زیر است:

• لرزش بدن
• سفتی
• کندی حرکت
• تعادل و هماهنگی ضعیف

پزشکان این علائم را با داروهایی درمان می‌کنند که سطح Dopamine را در بدن افزایش می‌دهند.

از علائم دیگر این بیماری عصبی و عدم تعادل این ماده در بدن می‌توان به علائم زیر اشاره کرد:

• گرفتگی، اسپاسم یا سفتی عضلات
• مشکلات گوارشی مانند یبوست یا رفلاکس
• پنومونی
• مشکل خواب
• حرکت یا صحبت کردن آهسته‌تر از حد معمول
• احساس خستگی و بی‌انگیزگی یا غمگینی و بی‌امیدی
• داشتن میل جنسی کم (میل جنسی)
• توهمات

بیشتر بخوانید : اختلال نوشتن؛ تشخیص دیسگرافیا چرا مهم است؟+تمرینات موثر

ارتباط چاقی با Dopamine

در بیشتر مواقع اگر کالری بیشتری نسبت به کالری که می‌سوزانیم دریافت کنیم، چاق خواهیم شد. این سوال پیش می‌آید که چرا افراد چاق نمی‌‎توانند کمتر غذا بخورند و لاغر شوند؟ در جواب باید گفت که افراد چاق ممکن است با موانعی برای جلوگیری از میل به خوردن روبرو باشند که دیگران با آن مواجه نیستند.

امکان دارد که این افراد با سیستم‌های لذت طبیعی خود مشکل داشته باشند. این موضوع بر مقدار غذایی که آن‌ها قبل از احساس سیری می‌خورند تاثیر می‌گذارد. مطالعات تصویربرداری نشان می‌دهند که در افراد مبتلا به این عارضه، بدن دوپامین کافی و دیگر هورمون‌های احساس خوب، مانند سروتونین را ترشح نمی‌کند.

در این حالت فرد بیشتر غذا می‌خورد تا به احساس لذت از خوردن آن مواد دست پیدا کند. این موضوع مانند اعتیاد به مواد مخدر است.

بیشتر بخوانید: ترک آلپرازولام یا زاناکس با ۴ روش درمانی مطمئن و کم عوارض

آزمایش دوپامین برای تعیین میزان آن در بدن

متاسفانه دانشمندان تاکنون روش قابل اعتمادی را برای اندازه‌گیری مستقیم میزان Dopamine در مغز مشخص نکرده‌اند. به این منظور چند روش غیرمستقیم برای تعیین سطح آن وجود دارد. به عنوان مثال پزشکان تراکم نقل و انتقالات دوپامین که ارتباط مستقیمی با سلول‌های عصبی که از آن استفاده می‌کنند دارد را اندازه‌گیری می‌کنند.

در این آزمایش ماده رادیواکتیوی را به فرد تزریق می‌کنند که به انتقال‌دهنده‌های Dopamine متصل می‌شود. سپس پزشک با استفاده از دوربین آن‌ها را اندازه‌گیری می‌کند. البته باید گفت که علائم، فاکتورهای سبک زندگی و سابقه پزشکی بیمار نیز در تعیین میزان Dopamine به پزشک کمک خواهد کرد.

همان‌طور که گفته شد دوپامین، اپی نفرین و نوراپی نفرین توسط غده فوق کلیوی ساخته می‌شوند و جزء کاتکول آمین‌های اصلی بدن هستند. آزمایش خون به راحتی میزان کاتکول‌های آمین را در بدن اندازه‌گیری می‌کند. کم و زیاد بودن این ماده در بدن نشان دهنده مشکلاتی در غده فوق کلیوی مانند فئوکروموسیتوم (توموری در غده فوق کلیوی) است. با توجه به میزان این ماده، پزشکان می‌توانند سطح Dopamine را به صورت تقریبی حدس بزنند.

بیشتر بخوانید: تقویت حافظه بلند مدت با ۱۴ استراتژی ذهنی، غذایی و ورزشی

علائم لازم برای تجویز آزمایش دوپامین عبارتند از:

• فشارخون بالا
• ضربان قلب سریع
• ضربان قلب غیرمعمول سخت
• تعرق شدید
• سردردهای شدید برای مدت طولانی
• پوست رنگ پریده
• کاهش وزن غیرقابل توضیح
• احساس ترس غیرعادی و بدون دلیل
• اضطراب غیرقابل توضیح

بیشتر بخوانید : تقویت حافظه کوتاه مدت با ۲۷ راهکار ساده برای کودکان و بزرگسالان

آیا دوپامین جان انسان‌ها را نجات می‌دهد؟

این ماده شیمیایی معمولا نقش ثانویه‌ای در بدن بازی می‌کند، اما در موقعیت‌های پزشکی خاص به معنای واقعی کلمه نجات‌دهنده است. پزشکان از دوپامین نسخه‌ای (اینوتروپین) برای درمان موارد زیر استفاده می‌کنند:

• فشارخون پایین
• برون‌ده قلبی ضعیف (زمانی که قلب به اندازه کافی خون پمپاژ نمی‌کند)
• جریان خون ضعیف به اندام‌های حیاتی
• بعضی از موارد شوک سپتیک (عفونت در بدن)

بیشتر بخوانید : بیماری ویلسون؛ از زرد شدن پوست و تورم پاها تا کبودی و خونریزی طولانی

عوارض احتمالی قرص دوپامین چیست؟

هر دارو یکسری عوارض احتمالی دارد، حتی اگر تحت نظارت دقیق مصرف شود. عوارض احتمالی مرتبط با قرص دوپامین عبارتند از:

• ضربان قلب نامنظم
• ضربان قلب سریع
• مشکل در تنفس
• درد قفسه سینه
• تهوع و استفراغ
• سردرد

از آنجایی که بسیاری از داروها با قرص Dopamine تداخل دارند، مهم است که پزشک از تمام داروهایی که بیمار مصرف می‌کند مطلع باشد.

 

داروهای مورد استفاده برای کنترل دوپامین

در ادامه داروهایی معرفی می‌شوند که برای به تعادل رساندن سطح این ماده در بدن در بیماری‌های مختلف به کار می‌روند.

بیشتر بخوانید: لرزش دست چپ و راست زیاد فرقی ندارد، مهم علت لرزش است

بهترین قرص افزایش دوپامین یا آگونیست‌های Dopamine

آگونیست‌های دوپامین (dopamine agonists) داروهایی هستند که انتقال‌دهنده عصبی طبیعی دوپامین را تقلید می‌کنند. آگونیست‌های دوپامین به گیرنده‌های آن روی سلول‌های عصبی مغز متصل می‌شوند و آن‌ها را فعال می‌کنند و باعث می‌شوند سلول‌های عصبی مانند Dopamine طبیعی واکنش نشان دهند.

از این آگونیست‌های Dopamine برای درمان بیماری پارکینسون، افسردگی، سندروم پای بی‌قرار، اختلال کم توجهی بیش فعالی، میل جنسی کم و هیپرپرولاکتینمی (hyperactivity) استفاده می‌شود.

نمونه‌هایی از این داروهای آگونیست Dopamine عبارتند از:

• برای بیماری پارکینسون: پرامیپکسول (Mirapex)، روپینیرول (Requip)، روتیگوتین (Neupro)، آپومورفین HCI (KYNMOBI)
• برای افسردگی: پرامیپکسول (Mirapex)
• برای کاهش میل جنسی: پرامیپکسول (Mirapex)
• برای هیپرپرولاکتینینمی (هورمون اضافی تولیدکننده شیر مادر): بروموکریپتین (Parlodel)، کابرگولین (Dostinex)

 

آنتاگونیست‌های دوپامین یا داروهای کاهش‌دهنده دوپامین

آنتاگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین (روی سلول عصبی دریافت‌کننده) در مغز متصل می‌شوند و آن‌ها را مسدود می‌کنند. این بدان معنی است که آن‌ها دریافت Dopamine توسط سلول عصبی بعدی را مسدود یا متوقف می‌کنند.

بسیاری از داروهای ضدروان پریشی، آنتاگونیست Dopamine هستند. از آنتاگونیست‌های دوپامین برای درمان اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، تهوع و استفراغ استفاده می‌شود.

نمونه‌هایی از داروهای آنتاگونیست Dopamine عبارتند از:

• برای تحریک در اسکیزوفرنی: آریپیپرازول (Abilify)، ریسپریدون (Risperdal)، زیپراسیدون (Geodon)
• برای اختلال دوقطبی: ریسپریدون، اولانزاپین (Zyprexa)، زیپراسیدون
• برای حالت تهوع و استفراغ: متوکلوپرامید (Reglan)، دروپریدول (Inapsine)

 

مهارکننده‌های بازجذب Dopamine

مهارکننده‌های بازجذب دوپامین داروهایی هستند که از ورود و جذب مجدد آن توسط سلول عصبی آزادکننده آن جلوگیری می‌کنند. این فرآیند باعث می‌شود Dopamine بیشتری در اختیار نورون‌های بیشتری در مغز قرار گیرد.

مهارکننده‌های بازجذب دوپامین برای درمان افسردگی، نارکولپسی (حمله خواب) و برای غلبه بر اعتیادهایی مانند سیگار کشیدن و پرخوری استفاده می‌شوند.

نمونه‌هایی از داروهای مهارکننده بازجذب Dopamine عبارتند از:

• برای افسردگی: بوپروپیون (Wellbutrin)
• برای نارکولپسی: مودافینیل (Provigil)
• برای اعتیاد به کوکائین: بوپروپیون، نومیفنسین، بنزتروپین (کوژنتین)، مازیندول
• برای ترک سیگار: بوپروپیون

 

داروی لوودوپا در پارکینسون

از این دارو در درمان پارکینسون استفاده می‌کنند. از دست دادن دوپامین مسئول علائم حرکتی است که در افراد مبتلا به بیماری پارکینسون دیده می‌شود. برای کمک به رسیدن لوودوپا به مغز (بر خلاف سایر قسمت‌های بدن)، لوودوپا با کاربیدوپا ترکیب می‌شود. هنگامی که به مغز می‌رسد، به دوپامین تبدیل خواهد شد.

 

آیا می‌توان سطح دوپامین را به صورت طبیعی بهبود بخشید؟

برخی افراد تمایل دارند از داروهایی برای افزایش طبیعی دوپامین در بدن استفاده کنند. باید گفت که امروزه مطالعاتی در مورد اثرات غذاها بر انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین در حال انجام هستند که به تحقیقات بیشتری نیاز دارند. به طور کلی محققین پیشنهاد می‌دهند برای افزایش طبیعی سطح Dopamine موارد زیر را رعایت کنید:

• از رژیم غذایی سرشار از منیزیم و غذاهای غنی از تیروزین استفاده کنید. این مواد بلوک‌های سازنده برای تولید Dopamine هستند. تیروزین یک اسید آمینه است که در بدن جذب می‌شود و سپس به مغز می‌رود و در آنجا به دوپامین تبدیل خواهد شد
• غذاهای شناخته شده برای افزایش دوپامین عبارتند از: مرغ، بادام، سیب، آووکادو، چغندر، موز، شکلات، سبزیجات برگ سبز، چای سبز، لوبیا لیما، بلغور جو دوسر، پرتقال، نخود فرنگی، کنجد و دانه کدو تنبل، گوجه فرنگی، زردچوبه، هندوانه و جوانه گندم
• در فعالیت‌هایی شرکت کنید که شما را خوشحال می‌کند یا به شما احساس آرامش می‌دهد. تصور می‌شود که این کارها باعث افزایش سطح دوپامین در مغز خواهد شد. بعضی از این فعالیت‌ها عبارتند از: ورزش، مدیتیشن، یوگا، ماساژ، بازی با حیوان خانگی، قدم زدن در طبیعت یا خواندن کتاب

 

یادداشت پایانی

دوپامین نوعی انتقال‌دهنده عصبی است که در مغز ساخته می‌شود. این ماده نقش مرکز پاداش یا لذت را ایفا می‌کند و در بسیاری از عملکردهای بدن از جمله حافظه، حرکت، انگیزه، خلق و خو، توجه و غیره نقش دارد.

کم و زیاد شدن این ماده در بدن با بیماری‌های مختلفی از خطرناک مانند پارکینسون تا کمتر خطرناک مانند چاقی در ارتباط است. از دیگر بیماری‌های مرتبط با دوپامین می‌توان به سندروم پای بی‌قرار، بیش فعالی و مشکلات سلامت اعصاب و روان اشاره کرد.

 

سوالات متدوال